SilkJet компанияси хорижий инвестициялар ва жаҳон тажрибасига эга авиация мутахассисларини жалб этган ҳолда Ўзбекистондаги биринчи лоукостерни очишга тайёр. Унинг асосчиси Алишер Анназаров Kun.uz’га берган интервьюсида янги авиаташувчининг пайдо бўлиши бозордаги вазиятни қандай ўзгартириши, бундан нафақат йўловчилар, балки «Ўзбекистон ҳаво йўллари» МАК ва давлат ютиши мумкинлиги ҳақида сўз юритди.
— Маҳаллий лоукостер пайдо бўлиши МАК учун хавфли деган фикрга қўшиласизми?
— Ҳукуматда биз парвозларни бошлаганимизда МАК рақобатга дош беролмайди деган хавотир бўлиши мумкин. Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, бозорда лоукостер-авиакомпаниялар (Lowcoster carriers, LCC) пайдо бўлиши тўлиқ сервис авиакомпанияларининг (Full Service) ташув ва молиявий кўрсаткичлари ўсишига олиб келади. Вақт ўтиши билан LCC ва Full Service бизнес-модель тушунчалари бирикиши юзага келди, Европа ва Шимолий Америкада эса Full Service ташувчисидан LCC ташувчисини фарқлаб олишнинг имкони йўқ. Бу бозорларда аксарият авиакомпаниялар аллақачон гибрид ҳисобланади (тўлиқ сервис ва лоукостер унсурлари аралашгани) ва юк, емак, жой танлаш, қўниш устуворлиги учун тўлов олади. Натижада бу икки модель ўртасида унчалик катта фарқ қолмаган. Буюк Британияда British Airways RYANAIR ва easyJet каби гигант лоукостерлар билан ёнма-ён фаолият кўрсатмоқда, Вьетнамда Vietnam Airlines VietJet ва JetStar лоукостерлари пайдо бўлганидан сўнг муваффақиятли ривожланмоқда. Бундай мисоллар етарлича топилади.
Биз парвозларни бошлаганимизда, бу МАК фойдасига бўлади. Воқелик шундай, маҳаллий лоукостер томонидан рақобат бўлиши Ўзбекистонда МАК учун хориж авиакомпаниялари билан рақобатга тайёрланиш учун энг яхши нарса. Мослашиш ва ўзгариш зарурати МАК персоналининг барча даражаларига тааллуқли бўлади. Яқинда эълон қилинган гибрид бизнес-моделига ўтиш – бу тўғри йўналишдаги қадам ҳисобланади. Кўплаб давлатлар буни бошдан кечирган ва Ўзбекистон ҳам бундан муваффақиятли ўтишига ишончим комил. Бизда авиакомпаниялар қанча кўп бўлса, рақобат ва ташувлар ҳажми шунча юқори бўлади. Мос равишда, аҳолининг авиацион ҳаракатчанлиги ва сервис даражаси ошади, чипталар нархи эса пасаяди.
Орзулар қанотида
— Транспорт вазирлиги билан мулоқотингиз қандай кечмоқда? Вазирлик бозорда янги ўйинчининг пайдо бўлишидан фақат хурсанд бўлишини таъкидламоқда.
— Бизга ҳеч ким «йўқ» демаяпти, аммо олдинга ташланган қадамни ҳам кўрмаяпмиз. Авиация соҳасидаги ислоҳотлар томон аниқ қадамларни ва қонунчиликдаги ўзгаришларни кўрганимиздан сўнг эксплуатант сертификатини олиш учун ҳужжат топширамиз, ходимлар штатини шакллантирамиз ва самолётлар учун лизинг шартномалари тузамиз. Агарда ҳеч қандай ўзгариш бўлмаса, биз таваккал қила олмаймиз ва лойиҳага пул тикишни давом эттирмаймиз. Балки биздан ислоҳотларни кутиб ўтирмасдан фаол ҳаракат қилишимизни кутишаётгандир, аммо йирик компаниялар бундай ташкил қилинмайди. Лоукостер ёки бошқа бизнес-моделдаги авиакомпания ишини йўлга қўйиш учун бозордаги барча ўйинчилар, жумладан МАК ҳам бир хил ҳуқуққа эга бўлиши керак. Ҳозирда эса бундай эмас ва кўп нарсани ўзгартириш зарур.
— Бу авиакомпания ташкил этиш инқироз ёқасида эканлигини билдирадими?
— Мен бундай демаган бўлардим. Ҳозирча бундай аломатлар йўқ. Барибир ислоҳотлар бўлиши керак деб ўйлайман.
— Инвесторлар билан муаммо йўқми?
— Салоҳиятли инвесторлар гуруҳи мавжуд. Булар турли мамлакатлардаги авиакомпанияларни молиялаштирадиган ихтисослашган инвестицион фондлардир. Марказий Осиё авиация бозори жуда жозибадор ва инвесторлар бизда ривожланиш учун улкан салоҳият борлигини билишади. Улар ҳозирда авиация соҳасидаги ислоҳотлар ва ҳуқуқий ўзгаришларни диққат билан кузатмоқда.
— Бизнес-режа ишлаб чиқаётганингизда қандай муаммо ва таҳдидларга дуч келдингиз? Бугунги воқеликда хусусий, бунинг устига бюджет авиакомпания тузишнинг иложи борми?
— SilkJet лойиҳаси учун асосий таҳдид — МАК келажаги учун хавфсираши боис давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг бўлмаслиги. Авиакомпания очиш учун асосий тўсиқ соҳада юқори тарифлар, аэропортлар, ёнилғи қуйиш комплекслари ва аэронавигацион таъминот хизматига эга ягона монополиячи авиакомпания мавжудлиги. Бундан ташқари, бизда ҳаво кемаларига ерда хизмат кўрсатиш ва йўловчиларга хизмат кўрсатиш соҳаларида рақобат йўқ. Шунингдек, ёнилғи нархи ва аэропорт ҳамда бошқа йиғимларнинг нархи юқорилиги, лоукост-авиакомпания бизнес-моделини амалга ошириш учун тегишли қонунчилик йўқлиги ҳам халақит беради.
Лойиҳа давлат инвестицияларини талаб қилмайди, барча молиявий хатарлар инвесторлар ва лизинг компаниялари зиммасига тушади. Бу лойиҳада Ўзбекистон учун хатар минимал даражада. Биз жуда кучли ва профессионал халқаро жамоага эгамиз. У Ўзбекистон авиация бозорини кўтаришга қодир. Бундан ташқари, SilkJet бошқа авиакомпаниялар ёки давлатлар қўллаб-қувватловисиз очилишини инобатга олиш лозим.
— SilkJet бозорда пайдо бўлса қандай ўзгаришлар бўлиши мумкин?
— Жаҳон тажрибасига кўра, авиация ривожланмаса туризм ривожланмайди (жадвалга қаранг), авиация эса бозорда рақобат бўлмаса ривожланмайди. Ўз навбатида хусусий авиакомпаниялар иштирокисиз ҳалол рақобат бўлмайди.
* VIP ташувлар ва кичик авиация ҳисобга олинмаган ҳолда тижорат фойдаланувида бўлган самолётлар. Манба: Planespotters.net.
**Манба: WTTC (Жаҳон туризм ва саёҳат кенгаши)
Ўзбекистон ЯИМда туризм улушини ошириш учун самолёт парки сезиларли даражада ошиши ва ташувлар учун паст тарифлар пайдо бўлиши лозим. Атиги битта авиакомпания билан буларнинг барчасини амалга оширишнинг имкони йўқ.
Ҳозирда рейслар сони (частотаси) Ўзбекистон ва бошқа давлатлар ўртасида паритет асосда тақсимланган. Масалан, Россияни олайлик. Частоталарни Россиядаги авиакомпаниялар ўзаро бўлишиб олишлари мумкин, Ўзбекистон томонидан эса фақатгина МАК олади. Агарда Россия ёки бошқа бирор давлат Ўзбекистонга частоталар сонини айтайлик, икки мартага оширишни таклиф этадиган бўлса, МАК бортлар йўқлиги сабабли буни амалга ошира олмайди ва рейслар сонини оширишни рад этади. Чипталар нархини белгилашда ҳам вазият шунга ўхшаш. Ҳукуматлараро имзоланган келишувларга мувофиқ, чипталар тарифида ҳам паритетга риоя қилиниши лозим. Мамлакат авиация раҳбарияти Ўзбекистонга парвозларни амалга оширувчи авиакомпаниялар чипталарни МАКникидан арзон сотмаслигини кузатиб туради. Частота ва нарх белгилаш авиация бозори ривожини сезиларли равишда тўхтатиб турибди – рейслар сони ошмаяпти ва нархлар пасаймаяпти.
Бозорда SilkJet пайдо бўлиши билан Ўзбекистон частоталар миқдорини ошира олади, чунки ҳозирда МАК бир ўзи кўпсонли хориж ташувчилари билан рақобат қилишига тўғри келмоқда. Таклиф ошади ва бозор қонуниятига кўра, барча ташувчиларда чипталар нархи пасаяди. Ҳа, бу МАК учун қийин, аммо олдимизга жаҳон даражасидаги рақобатбардош соҳани яратиш мақсадини қўядиган бўлсак, ривожланишнинг энг тўғри йўли. Яқинда эълон қилинган гибрид бизнес-моделга ўтиш мақбуллаштиришга йўл демакдир, у компанияга келгусида самарадор бўлиш ва рақобатлар келишидан хавфсирамаслик имконини беради.
Транзит мақоми
— Сиз бир неча бор Ўзбекистон йирик авиацион хаб бўлиши мумкинлигини айтгандингиз.
— Ҳа, буни тушунтираман. Emirates, Etihad ва Qatar Airways авиакомпаниялари ўтган йили Европадан Осиёга 32 млн йўловчи ташиган. Тошкент бу йўналишда 1200 километрли географик устунликка эга, бу эса парвоз вақтини 2 соатга қисқартиради. Бу катта устунлик ва одамларга бизнинг мамлакатимиз орқали учиш қулай ва фойдали бўлади.
Транзит йўловчи аэропорт терминалида 2-3 соат ўз рейсини кутар экан, у пул сарфлайди, мамлакатимиз туристик салоҳиятини реклама қилиш тўғри ташкил этиладиган бўлса, у Ўзбекистонга қизиқиб қолиши эҳтимоли юқори бўлади. Балки келаси сафар бу йўловчи бир неча кунга юртимизда қолишни режалаштирар. Туристлар биздаги имкониятлар боис бизда қолиши, шаҳар айланиши, диққатга сазовор масканлар ва ресторанларга бориши мумкин. Уларга ёқиши учун биз ҳамма нарсани қилишимиз лозим. Туристлар оқими ошади ва занжирли реакция бошланади. Аэропортлар терминалларнинг ўтказиш қобилиятини кенгайтира ва инфраструктурани ривожлантира бошлайди. Бунинг ортидан меҳмонхона бизнеси ва туризм ривожланади, бу эса минглаб янги иш ўринлари дегани.
— Қандай самолётлар сотиб олишни режалаштиргансиз?
— Биз самолёт сотиб олишни режалаштирмаяпмиз, балки операцион лизингдан фойдаланамиз. Авиапаркимизда замонавий ва хавфсиз Airbus A320neo ва Airbus A321neo LR бўлади (2025 йилга келиб флот 41та самолётдан иборат бўлади – таҳририят изоҳи). Авиакомпания паст бюджетли бўлса, унинг самолётлари эски бўлади деган қараш бор. Бу нотўғри қараш. Аксинча, лоукостерлар бир тип ва бир конфигурациядаги янги самолётлардан фойдаланади. Бу техник хизмат кўрсатиш харажатини пасайтириш ва юқори ўртача суткалик парвоз имконини беради. Буларнинг бари экипажлар ва компания персоналидан самарали фойдаланиш билан жам бўлиб кам харажат қилиш ва чипталарга паст нарх белгилаш имкониятини тақдим этади. Лоукостерлар мунтазам равишда харажатларни мақбуллаштириш ва чипталар нархини арзонлатишга ҳаракат қилиб ташувлар ҳажмини оширади. Уларнинг даромади айнан мана шунинг эвазига ўсиб боради.
— Олдингизда учувчилар топиш вазифаси турибди. Буни қандай ҳал қилмоқчисиз?
— Бошқа давлатларда ишлаётган юртдошларимиз кўп. Уларнинг аксарияти қайтишни хоҳлайди. Биз улар учун ватанда ишлаш ва яхши маош олиш учун шароитлар яратишни режалаштирмоқдамиз. Биринчи босқичда хорижлик учувчиларни жалб этишимизга тўғри келади, аммо узоқ муддатли истиқболда ўзимизникиларни ўқитишни мўлжаллаганмиз.
— Қандай кўрсаткичларга эришишни режалаштиргансиз?
— Ўзбекистонда SilkJet авиакомпанияси ташкил этилиши 125 млн доллар миқдоридаги хорижий инвестицияларни жалб этиш имконини беради. Биз 5 йил давомида туристик экспортдан 2 млрд доллардан ортиқ даромад келишини тахмин қилмоқдамиз. 2 мингта иш ўрни ва турдош соҳаларда 22 мингдан ортиқ иш ўрни яратилади. 2025 йилга бориб 20 млн нафардан ортиқ йўловчини ташишни мўлжалламоқдамиз, уларнинг 40 фоизи авиация транспортидан фойдаланмаган. Ўзбекистондан 20та янги маршрут очилади ва 2025 йилнинг ўзида Европадан Осиёга 1,4 млн транзит йўловчи ташилади. Бу Ўзбекистоннинг ҳозирги кўрсаткичларидан 3,5 баравар юқори дегани.
20 млн нафар йўловчи ташиш режасига алоҳида тўхталмоқчи эдим. Янги компаниянинг самарали харажатлар структураси туфайли тарифларнинг асосли пасайиши бозорни жонлантиради. Жаҳон амалиётининг кўрсатишича, янги авиакомпаниянинг асоссиз равишда оширилган тарифлар мавжуд йўналишга кириб келиши йўловчилар оқимини 200-300 фоизга ошириш имконини беради. Гап илгари ерусти транспортидан фойдаланганлар авиациядан фойдалана бошлашидагина эмас, балки одамлар арзонроқ тарифларда кўпроқ уча бошлашида ҳам.
Ўзбекистонда президент вазифа қилиб қўйган туризмни ривожлантириш мақсадига эришиш ва бозорда тенг ҳуқуқли шароитлар яратиб ва рақобатга йўл очиб етакчи мамлакатлар йўлига тушиб олиш учун реал имкониятлар мавжуд. Бу йўловчилар оқимини ва ЯИМда туризм улушини сезиларли оширишга имкон беради. Рақобатга дуч келган МАК фаолиятини мақбуллаштириш ва самарадорлигини оширишни бошлайди, бу унга даромадни ошириш ва мамлакат бюджетига юкламани пасайтириш имконини беради.
Авиация соҳасини ривожлантириш учун мамлакатга хориж капитали кириб келиши ва илғор авиакомпания бизнес-моделини жорий этиш талаб этилади. Икки унсур: пул маблағлари ва маҳоратли авиация инвесторларидан иборат хориж капитали нафақат иқтисодиётга хорижий инвестициялар кенгроқ кириб келишига олиб келади, балки даромад олиш ва замонавий технологиялар, блокчейн ва сунъий онгдан фойдаланиб компаниянинг динамик бозор талабларига мослашган ҳолда ўз ишини яхшилашига туртки бўлади.
Минтақада ўхшаши йўқ лойиҳанинг ишга туширилиши Ўзбекистон иқтисодиётини модернизация қилиш ва ёшартириш каби мақсадларга мос келади. Лойиҳани амалга ошириш мамлакат ўзининг иқтисодиётдаги стратегик секторини очаётгани - SilkJet хусусий хорижий капитали орқали ҳаво ташувларини йўлга қўяётганини кўрсатади.
