АҚШ шунчалик ажойиб давлатки, турли касбдаги инсонлар президент бўла олади. Масалан, 40-президент Рональд Рейганнинг касби актёр бўлган, Барак Обама эса ҳуқуқшунос эди.
ХХI асрда дунё АҚШ президентлари билан боғлиқ иккита диққатга молик ҳодисага гувоҳ бўлди. Биринчиси – мамлакатда ниҳоят афроамерикалик президент бўлди. Ҳа, кечагина, XX асрнинг 70-йилларигача қора танлиларни одам ўрнида кўрмайдиган, қонун билан уларнинг ҳақ-ҳуқуқларини чеклаб қўйган АҚШда ХХI асрга келиб қора танли инсон президент бўлди. Иккинчи эътиборли воқеа – миллиардер одамнинг АҚШ президенти бўлганидир. Яъни, Дональд Трамп.
Тўғри, АҚШ тарихида бой президентлар аввал ҳам бўлган, аммо уларнинг орасида миллиардери йўқ эди. Шу жиҳатдан Трампнинг АҚШ президенти бўлиши ноодатий ҳодиса бўлди. Бу миллиардер-президент Финляндия мустақил давлат эканини, Буюк Британияда ядро қуроли борлигини билмайдиган даражада «доно» бўлиши ундан-да ноодатий воқеа. Ахир АҚШ президенти бўлган инсонларнинг аксарияти қанчалик юксак билимли бўлганига тарих гувоҳ.
Трамп президентликка келганидан буён ғалати гаплари, баёнотлари, қарорлари билан кўпчиликнинг ҳайратланишига сабаб бўлиб келмоқда. Масалан, АҚШнинг ЮНЕСКО сафидан чиқиб кетиши ҳақида гапирадиган бўлсак, у Барак Обама даврида бошланган жараённи ижобий тугатиб қўйиш имкониятига эга бўлишига қарамасдан, аксинча вазиятни мураккаблаштириб юборди. Ёки бўлмаса, Хитой билан иқтисодий уруш мамлакатга фақат зарар келтирди.
Трамп ўтган йил яна бир жиддий можарога ўралашиб қолди – унга импичмент хавф солди. АҚШ президенти жорий йилда ҳам бир қанча синовларни бошидан ўтказяпти ва уларнинг аксарияти Трамп учун нохушлик билан тугамоқда. Қуйида сўнгги икки йилда Трампнинг рейтингини туширган воқеаларни эслаймиз.
Хитой билан савдо уруши
Трамп Хитой билан савдо урушини 2018 йилда бошлади. Ўшанда у Хитой компанияларини АҚШ билан савдо муносабатларида ғирромлик қилишда айблаб чиқди ва Чин юртидан келадиган маҳсулотларга божни ошира бошлади. Албатта, Хитой томони ҳам қараб турмади ва АҚШдан Хитойга кириб келадиган маҳсулотларга бож жорий қилди. Ўшангача АҚШ маҳсулотлари Хитойга божсиз кирган.
Аммо кучлар тенг эмасди. Гап шундаки, 2015-2017 йилларда икки мамлакат ўртасидаги савдо айланмаси йилига 600-700 миллиард долларни ташкил этган ва бунда Хитой мусбат сальдога эга бўлган. Аниқ рақамларга қарайдиган бўлсак, савдо айланмасининг 500-550 миллиард доллари Хитой экспортига, атиги 100-150 миллиард доллари АҚШ экспортига тўғри келган. Бу ҳам Трампнинг Хитой маҳсулотларига божни оширишига сабаб бўлгандир.
Қўлланган «чоралар» сабаб 2018-2019 йилларда Хитойнинг АҚШга экспорти бироз пасайди. Аммо норасмий маълумотларга кўра, Хитой 2018-2019 йилларда ҳам АҚШга аввалги йиллардан кам бўлмаган экспортни амалга оширган. Яъни, бож тўлаши лозим бўлган Хитой маҳсулотлари АҚШга Ҳонгконг ва Вьетнам маҳсулотлари бўлиб кирган.
Трампнинг Хитой маҳсулотларига божни ошириш ҳақида қарорлари АҚШ аҳолисининг барча қатламларига ҳам бирдай ёққани йўқ. Сабаби жорий этилган ўша божлар ортидан АҚШда сотиладиган Хитой маҳсулотларининг нархи сезиларли ошди ва бу ҳолат кўпчиликнинг норозилигига сабаб бўлди. Бу уруш ҳар қанақасига АҚШ иқтисодиётини ностабилликдек хавф билан юзлаштирди.
Импичмент
2019 йилда Трампга импичмент хавф солди. Сал қолса у АҚШ президентлигидан мосуво бўларди. Қуйи палата президентга ишончсизлик билдириб, импичмент эълон қилди. Трампнинг тарафдорлари кўп бўлган ва ҳал қилувчи қарорни қабул қилувчи Конгресс эса импичментни тасдиқламади.
Агар АҚШ тарихига назар соладиган бўлсак, Трампгача мамлакат тарихида икки марта импичмент ҳодисаси рўй берган. Биринчиси АҚШни 1865-1869 йилларда бошқарган 17-президент Эндрю Жонсон билан, иккинчиси 1993-2000 йилларда мамлакатни бошқарган 42-президент Билл Клинтон билан рўй берган. Трамп бу борада учинчи бўлди. Ҳар учала ҳолатда ҳам Сенат импичментни тўхтатиб қолган. Шунингдек, 1974 йил АҚШнинг 37-президенти Ричард Никсон унга импичмент эълон қилиниши арафасида истеъфо берган ва шу тариқа жараёндан қутулиб қолганди.
Трампга Украина президентига босим ўтказгани учун импичмент эълон қилинди. Трамп 2019 йил 25 июлда Владимир Зеленский билан учрашганда ундан Жо Байденнинг ўғли Хантер Байденга қарши аксилкоррупциявий иш билан шуғулланишни сўраган. Трамп Украинага молиявий ёрдам ажратилиши ушбу мамлакатда Хантер Байденга қарши иш қайта бошланишига боғлиқлигига ишора қилган.
Гап шундаки, Трампнинг рақиби демократчилар партиясидан президентлик сайловига ўз номзодини қўйган Жо Байденнинг ўғли Хантер Байден 2014 йилдан 2019 йилгача Украинадаги Burisma нефть ва газ компанияси директорлари кенгаши аъзоси бўлган. АҚШ президентининг даъво қилишича, у Украинадаги коррупцион тизимга аралашган.
Ўша йилларда Жо Байден АҚШ президенти маъмуриятида Украина масалалари бўйича вакил лавозимида ишларди. Конгрессдаги республикачиларнинг даъвосига кўра, Байден Украинада ўз ўғлига қарши коррупцион можаро бўйича текширув ишлари бошлаши керак бўлган ҳуқуқ-тартибот органлари ходимларининг ишдан бўшатилишини таъминлаган. Аммо бу даъво ўз исботини топмади.
Демократлар Трампнинг Зеленскийга босим ўтказишга уринишини хорижий давлатни АҚШдаги сайловлар жараёнига аралашишга чорлаш сифатида баҳолашди. Шу тариқа, унга нисбатан импичмент эълон қилинди. Конгрессдаги овоз бериш жараёни Трамп фойдасига якунланган бўлса-да, барибир бу ҳодиса АҚШ президентининг рейтинги тушишига сабаб бўлди.
Қосим Сулаймонийнинг ўлдирилиши
2020 йилнинг 2 январь куни дунё сиёсатининг оёғини осмондан қилган воқеа содир бўлди. АҚШ ҳарбийлари Эрон мудофаа тизимидаги энг муҳим шахс инқилоб муҳофизлари корпуси генерали Қосим Сулаймонийни ўлдиришди. Бу воқеа АҚШни уруш ёқасига келтириб қўйди. Дунёда учинчи жаҳон уруши бошланиши борасида гаплар пайдо бўлди. Йўқ, фақат гаплар пайдо бўлмади, чиндан уруш хавфи юзага келди. Ахир биринчи жаҳон уруши ҳам бир қотилликдан кейин бошланиб кетганди.
Ким кимдан қўрқди билмадик, аммо нима бўлганда ҳам Эрон ва АҚШ ўртасида уруш бўлмади. Барчаси Эроннинг АҚШ ҳарбий базасига намойишкорона ҳужуми билан якунланди. Трампнинг шахсий буйруғи билан Қосим Сулаймонийнинг ўлдирилишидан америкаликлар «Қаранг, бизнинг президентимиз қандай қатъиятли» деб фахрланишмади. Аксинча, бу воқеа мамлакатни уруш ёқасига келтириб қўйгани учун Трампга ишончсизлик ошди. Энг асосийси – бу иш Конгресс розилигисиз амалга оширилганди.
Коронавирус
2019 йилнинг сўнгги кунларигача боши балодан чиқмаган Трамп учун 2020 йил ҳам ёмон бошланди. Аввалига Қосим Сулаймонийнинг ўлдирилиши Американи сиёсий мураккаб ҳолатга келтирган бўлса, март ойига келиб дунёнинг барча нуқталарига тарқалган коронавирус Трампнинг режаларини бузиб юборди. АҚШ коронавирус тарқалишининг энг катта тўлқинини қабул қилиб олди.
Трамп бошида вирус тарқалишига эътиборсиз қараганди. Аҳвол жиддийлашгач эса шошилинч чоралар кўришни бошлади ва айни дамда инфекциянинг дунёга тарқалишида Хитой ҳамда Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотини айблай бошлади. Коронавирус АҚШда кенг тарқала бошлаганига тўрт ойдан ошди ҳамки, Трамп ҳамон Хитойни айблаб келяпти.
Трамп ЖССТ ортиқ молиялаштирилмаслигини эълон қилгани ҳам унга обрў олиб келмади. Бугунги кунда АҚШда коронавирус юқтирганлар сони 2,9 миллиондан ошди. Вирус 132 мингдан ортиқ америкаликни ҳаётдан олиб кетди. АҚШда кўпчилик мамлакатда коронавируснинг тарқалиб кетишида Трампни айбдор деб биляпти. Трамп карантин жорий этишга шошмади ва вазият жуда жиддийлашиб кетгунича хотиржамликни сақлаб, шундай ҳолатда ҳам ўзини мақташга куч топа олганди. Бу эса табиийки одамларнинг ғашига тегарди.
Жорж Флойд ўлими
Ёмонлик келса, қўша-қўша келади дейилганидек, америкаликлар коронавирус пандемиясидан етарлича азият чекиб турганда Миннесота штати маркази Миннеаполис шаҳрида полиция ходими оддий ҳолатда қора танли гумонланувчига қийноқ ишлатиб, уни ўлдириб қўйди. Бу воқеа АҚШда кенг кўламли тартибсизликлар бошланишига олиб келди. Одамлар ёппасига кўчаларга чиқиб, норозилик уюштиришди. Намойишчилар ҳатто Оқ уйни ҳам ўраб олишди, президент бункерга яширинди.
Трамп бу вазиятда ҳам ўзини рисоладагидек тутмай, губернаторларни намойишчиларга нисбатан етарлича чора кўрмаётганликда айблай бошлади. Шунингдек, Трамп губернаторлардан тартибсизликлар вақтида қўлга тушганларга узоқ муддатли қамоқ жазоси берилишини талаб қилди. «Бу тинч норозилик эмас, ички террорчилик ҳаракатлари», деб баҳо берди Трамп бу воқеаларга. Намойишлар чоғида Трампнинг ҳар бир гапи унинг зарарига ишлади ва АҚШ фуқаролари орасидаги обрўсини янада туширди.
«Орқадан урилган ханжар». Болтоннинг китоби
Яқинда Трампнинг миллий хавфсизлик бўйича собиқ маслаҳатчиси Жон Болтоннинг Оқ уйда ўтказган даври ҳақида ёзган «Бу воқеа содир бўлган хона: Оқ уй мемуарлари» (The Room Where It Happened: A White House Memoir) китоби катта шов-шувларга сабаб бўлди. Болтон ўз китобида Оқ уйда бўлган воқеа-ҳодисаларни тасвирлаган ва унда муболағасиз айтганда, Трампнинг сирларини очиб ташлаган.
Жон Болтон 2018 йил 9 апрелдан 2019 йил 10 сентябргача АҚШ президентининг миллий хавфсизлик бўйича маслаҳатчиси лавозимида ишлаган. Ўтган йил Трамп Болтонни ўз вазифасидан бўшатар экан, бу қарорини Болтон ўзининг кўп таклифларига қарши бўлгани билан изоҳлади. «Кеча кечқурун Жон Болтонга Оқ уйда унинг хизматларига ортиқ эҳтиёж йўқлигини айтдим. Мен маъмуриятдаги бошқалар каби унинг кўплаб таклифларига қаршиман ва шу сабабли ундан истеъфога кетишни сўрадим», деб ёзди Трамп твиттердаги саҳифасида.
Бу орада 2020 йилнинг январь ойида Болтоннинг Оқ уйда ишлаган даври ҳақида эсдаликлар ёзгани маълум бўлди. Буни билган Трамп собиқ маслаҳатчисини твиттерда нишонга олди. «Агар мен унга [Болтонга] қулоқ солганимда, биз аллақачон олтинчи жаҳон урушида бўлардик», деб ёзган Трамп. Шунингдек, у Болтонни ишга тайинлаш вақтида айримлар унга бу иши хато бўлаётганини айтганида қулоқ солмай хато қилгани тан олиб, Болтонни халқаро муносабатларда кўплаб хатоларга йўл қўйишда айблаган.
Июнь ойи ўрталарида АҚШдаги етакчи нашрлар New York Times, Washington Post ва Wall Street Journal Жон Болтоннинг юқорида номи тилга олинган китобидан айрим парчаларни чоп этди. Китоб қарийб 600 саҳифадан иборат. Унда Трампнинг саводи ҳаминқадар экани ёзилган. Болтоннинг ёзишича, Трамп Буюк Британияда ядро қуроли борлигини билмаган ва бу ҳақда ўзаро учрашув вақтида собиқ бош вазир Тереза Мэйдан таажжуб билан сўраган. Шунингдек, АҚШ президенти Финляндиянинг мустақил давлат эканини билмаган ва уни Россия таркибида деб ўйлаган.
Болтоннинг китобидан парчаларни эълон қилинар экан нафақат америкаликлар, балки бутун дунё Трампнинг билими Финляндия мустақил давлат эканини билмайдиган даражада эканлигидан ажабланиб, унинг устидан кулди. Китоб ҳақида бутун дунё хабар топгач, Трамп Болтонни айблай бошлади ва унинг китоби ёлғон ва уйдирмалардан иборатлигини, Болтоннинг ўзини эса «аламзада аҳмоқ» эканини айтди. 17 июнь куни АҚШ Адлия вазирлиги Болтоннинг китобида махфий маълумотлар бўлиши мумкинлигини билдириб, суддан уни чоп этишни тўхтатишни сўраб чиқди. «Қўлёзмадаги маълумотлар Қўшма Штатларнинг миллий хавфсизлигига таҳдид солади», дейилган Адлия вазирлигининг судга киритган сўровида.
Бу орада Болтоннинг китобини чоп этаётган Simon & Schuster нашриёти АҚШ ҳукуматининг китоб чоп этилишини тўхтатишга уриниши ҳеч нарсага олиб келмаслигини, чунки юз минглаб нусхадаги китоблар бутун дунёга тарқалиб бўлганини маълум қилди. АҚШ давлат котиби Майк Помпео Жон Болтонни хоин деб атади ва унинг китобини бўҳтонлардан иборат деб чиқди.
Трамп ўзини саводсиз ва аҳмоқ одам деб тасвирлаган Болтонни жиноий жавобгарликка тортиш керак деб айтди. Аммо «Болтон иши»да Трамп ютқазди – Колумбия округ суди Жон Болтоннинг китобини чоп этишга рухсат берди. Суд қарорида айтилишича, Болтон АҚШ миллий хавфсизлиги билан ўйнашган ҳамда ўз мамлакатига зарар етказган, аммо бу фактлар судга берилган даъвога ҳеч қандай таъсир кўрсатмаслиги айтилган. Шу тариқа, Болтон китобини чоп этишга рухсат олди ва китоб бутун дунё ўйлаб миллионлаб нусхада сотилишга улгурди.
Болтоннинг китобида эсланган воқеа ва ҳодисалар Трампнинг обрўсини тўкиши аниқ. Чунки унинг сўнгги йилларда мамлакат ички ва ташқи сиёсатида чиқараётган аксар қарорларлари эътирозга сабаб бўлган ва Болтон китобида ўша қарорлар қандай шароитда қабул қилинганини тушунтирган. Болтонга кўра, бундай можароли қарорлар Трампнинг халқаро сиёсатни яхши тушунмаслиги сабаб қабул қилинган.
Америкалик сайловчилар эса бундай ишларга кўз юмиб кетадиган даражада бефарқ эмас ва Болтоннинг китоби яқинлашаётган сайловларда Трампнинг зарарига ишлаши аниқ. Жон Болтон ўз партиядоши ва маслакдоши бўлган Трампни китобида аёвсиз фош қилишини айримлар «ортдан урилган пичоқ» деб таърифлади.
Болтоннинг китобида ўтган йил Трамп импичментдан қутулиб қолгани ҳақида ҳам ёзган. Болтон демократларни имчимент жараёнида бўшлик қилди, деб танқид қилган. Унинг фикрича, демократлар импичментни фақат Украинага қилинган босимга эътибор қаратиш орқали амалга оширмоқчи бўлиб, хато қилган. Яъни, Болтонга кўра, импичмент жараёнида Трампга кўпроқ айбловларни тўнкаш мумкин бўлган.
Байденнинг сайловни қолдириш ҳақида хавотирлари
Америкаликлар орасида Трампнинг орбўси тушиб бораётганини демократларни хурсанд қилаётгани аниқ. Улар ноябрда бўлиб ўтадиган сайловларгача Трампнинг нимадир қилишидан, масалан, коронавирус туфайли сайловни кечиктириши мумкинлигидан хавотирда. Бу ҳақда демократлар номзоди Жо Байден апрель ойидаёқ гапирганди. «Кўрасиз, Трамп сайловларни қолдиришга уринади. Сайловлар нега ўтказилмаслигини изоҳлаш учун сабаблар ҳам келтиради. Сўзларимни эслаб қолинг», деб гумонларини билдирган эди Байден.
Баъзи сиёсатшунослар ҳам бу фикрга қўшилади. Масалан, Стони-Брук университети профессори, сиёсатшунос Жонатан Сандерс BBC нашрига берган интервьсида «Агар Оқ уй маъмурияти ноябргача Трамп Байденга ютқазиши муқаррар деб ҳисоблайдиган бўлса, унда Трамп ва унинг жамоаси ҳар қандай имкониятдан фойдаланишга уринади», деганди.
Аммо АҚШдай демократия тимсоли бўлган мамлакатда сайловларни бошқа муддатга кўчириш осон иш эмас. АҚШ конституциясига кўра, фақат Конгресс президент сайловлари санасини ортга суриши мумкин. АҚШда президент сайловлари ноябрнинг биринчи сешанбасида ўтказилади. Бу қоида 1845 йилдан бери ўзгармай келяпти. Мамлакатнинг яна учта федерал миқёсдаги қонунлари овоз беришнинг ушбу аниқ ва ўзгармас санасини тасдиқлайди.
Март ойи ўрталарида Кентукки университетининг сайлов ҳуқуқлари бўйича профессори Жош Дуглас твиттердаги саҳифасида мамлакатда ҳатто фавқулодда ҳолат жорий этилиши ҳам президент сайловларини ўтказиш санасини ўзгартириш ҳуқуқини бермаслигини билдирди. «Ҳатто фавқулодда ҳолат жорий қилиниши ҳам конституцияда белгиланган нормаларни бекор қила олмайди», деб ёзган эди профессор.
Бундан ташқари, АҚШ конституциясига киритилган 20-ўзгартиришда президент ва вице-президентнинг ваколат муддати 20 январь куни туш пайтида тугаши аниқ қилиб ёзиб қўйилган. Конституциявий ҳуқуқлар бўйича мутахассислар конституциядаги ўша 20-ўзгартириш туфайли ҳатто жорий йил кузда мамлакатда президент сайловлари ўтказилмаса ҳам, амалдаги президент Дональд Трамп ўз фаолиятини 2021 йил 20 январь куни айни туш пайтида тўхтатишини ва ҳар қандай ҳолатда Оқ уйни тарк этишини айтишмоқда.
Албатта, ҳар қандай сайловда амалдаги раҳбарнинг имконияти юқорироқ бўлади. Бундан ташқари, Трамп президентликка келгач, кўп иш қилди: солиқлар ва янги иш ўринлари бўйича ваъдасини бажарди, иқтисодий кўрсаткичлар тушиб кетишига йўл қўймади. Карантин вақтида ижтимоий ҳимоя учун 4 триллион долларга яқин пул ажратилишига эришди. Унинг сайловда ютиш имконияти Байденникидан юқорироқ, аммо юқорида санаганимиз 7та сабаб Трампнинг мағлубиятига олиб келиши ҳеч гап эмас.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади
