Яқинда “Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги Конституциявий қонун лойиҳаси умумхалқ муҳокамаси учун эълон қилинган эди. Тузатишлар шахснинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиш ва яшашга бўлган ҳуқуқ ва эркинликларини аниқлаштириш, шахс ҳуқуқлари кафолатларини кучайтириш, шунингдек, ушбу ҳуқуқлар турли баҳоналар остида чекланишига йўл қўймасликка қаратилган. Бу ҳақда Конституциянинг 28-моддасида айтилади.
Эркинлик ҳуқуқи – бу барча одамларнинг ўз шахсий эркинлиги, бир жойдан иккинчи жойга кўчиш эркинлиги ва яшаш жойини танлаш эркинлигидир. Янги қонун лойиҳасида таклиф этилаётган ўзгартиришларнинг аксарият қисми шу йўналишга, жумладан, бир жойдан иккинчи жойга кўчиш ва яшаш жойини танлаш эркинлигига тегишли.
Баъзи фойдаланувчиларда саволлар юзага келиши мумкин. Хусусан, Конституциянинг 28-моддасида фуқароларнинг республика ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, Ўзбекистон Республикасига келиш ва ундан чиқиб кетиш ҳуқуқи белгилаб қўйилгани қайд этилган. Унда бу моддаларга ўзгартиришлар киритиш зарурияти нимада ва уларнинг аҳолига қандай фойдаси бор?
Таъкидлаш зарурки, таклиф этилаётган тузатишлар, биринчи навбатда, шахснинг бир жойдан иккинчи жойга кўчиш ва яшашга бўлган ҳуқуқ ва эркинликларини аниқлаштириш, шахс ҳуқуқлари кафолатларини кучайтириш, шунингдек, ушбу ҳуқуқлар турли баҳоналар остида чекланишига йўл қўймасликка қаратилган. Масалан, амалдаги Конституциянинг 28-моддасида шундай дейилган:
“Ўзбекистон Республикаси Фуқароси Республика ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга кўчиш, Ўзбекистон Республикасига келиш ва ундан чиқиб кетиш ҳуқуқига эга. Қонунда белгиланган чеклашлар бундан мустаснодир”.
Агар ўзгартиришлар қабул қилинса ва киритилса, у қуйидаги тарзда ифодаланади:
“Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонуний равишда бўлган ҳар бир шахс республика ҳудудида бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиш, келиш ва яшаш жойини танлаш ҳуқуқига эга, қонун ҳужжатларида белгиланган чекловлар бундан мустаснодир.
Ҳар ким республикадан ташқарига чиқиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари Ўзбекистонга тўсиқсиз қайтиш ҳуқуқига эга”.
Таъкидлаш мумкинки, таклиф этилаётган таҳрирда мавжуд меъёрлар аниқлаштирилган, хусусан, нафақат фуқароларнинг, балки мамлакатимизда қонуний асосда юрган ҳар бир кишининг бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиш, яшаш жойини эркин танлаш ва республикадан ташқарига чиқиш ҳуқуқлари мустаҳкамланган.
Таклиф этилаётган тузатишлар уларнинг яшаш жойини ва яшашни эркин танлаш ҳуқуқи билан тўлдиришни ўз ичига олади.
Яшаш жойини ва яшашни танлаш эркинлиги умумэътироф этилган халқаро стандартларга мувофиқ шахснинг фундаментал ҳуқуқи ҳисобланади.
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 13-моддасида ҳар бир инсон ҳар бир давлат доирасида бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиш ва ўзига яшаш жойини танлаш, исталган мамлакатни, шу жумладан, ўз мамлакатини тарк этиш ва ўз мамлакатига қайтиш ҳуқуқига эга эканлиги қайд этилган. Яшаш жойини танлаш эркинлиги Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактнинг 12-моддасида кўрсатилган.
Шу билан бирга, пактда айтилишича, ушбу эркинлик қонунда назарда тутилган, давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, аҳоли саломатлигини ёки ахлоқ-одобини ёки бошқаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган ва пактда эътироф этилган бошқа ҳуқуқлар билан мос келадиган чекловлардан бошқа ҳеч қандай чекловларга дучор бўлмаслиги керак. Шунинг учун киритилаётган ўзгартириш халқаро стандартларнинг мамлакатимиз Асосий қонунига тўлиқ татбиқ этилишига хизмат қилади.
Кўриб чиқилаётган конституциявий кафолат давлатга ушбу ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ва ушбу эркинликларнинг асоссиз ҳамда қонунга хилоф равишда чекланишига йўл қўймаслик мажбуриятини юклайди. Умуман олганда, айнан бир жойдан иккинчи жойга кўчиш ва яшаш эркинлиги шахс ҳуқуқларининг устуворлиги тамойилига риоя қилиш асоси бўлиб хизмат қилади.
Тузатиш, шунингдек, шахс ҳуқуқларини рўйхатга олиш жойи билан боғлашга алоқадор муаммоларни бартараф этиш учун асос бўлиб хизмат қилади. Ёрқин мисоллардан бири – пойтахтга рўйхатга қўйиш билан боғлиқ муаммо. Рўйхатдан ўтиш масаласи оғриқли мавзулардан бири бўлгани ҳеч ким учун сир эмас. Чамаси, ҳамма бир мамлакатда яшайди, бир хил паспортга эга, аммо пойтахт ҳаммани ҳам «қабул қилмайди».
Бундай турдаги муаммоларнинг юзага келиш хавфини бартараф қилиш учун ҳам яшаш жойини ва яшашни танлаш эркинлигига бўлган ҳуқуқни алоҳида мустаҳкамлаш муҳимдир.
Бир жойдан иккинчи жойга кўчиш ва яшаш эркинлигининг кафолати ички миграцияни фаоллаштиради, бу эса ишчи кучининг минтақалар бўйича самарали тақсимланишига ёрдам беради. Яъни, ишчи ишчи кучи мавжуд бўлган ҳудудларга кўчиб боради, бунинг натижасида ишсизлик даражаси мувозанатлашади. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, яшаш ёки турар жойини танлаш эркинлиги ишчи кучининг самарали ҳаракатланишига ёрдам беради, бу эса ҳам иш берувчи учун, ҳам ходимлар учун фойдалидир. Шунингдек, бу мамлакат минтақаларини ривожлантириш учун ҳам рағбат бўлади.
Хўжаев Шохжахон Акмалжон ўғли
Юридик фанлар бўйича фалсафа доктори (ФД),
Тошкент давлат юридик университети кафедра мудири
