Россия Украинага бостириб кирганида сўнг бутун дунё, хусусан, Россия қўшниларида ўз хавфсизлигидан хавотир кучайди. Бир неча йиллик бетарафликдан сўнг Финландия ва Швеция НАТО ҳарбий блокига қўшилишга қарор қилиб, 18 май куни бу борада расман ариза топширди.
Ҳозиргача Швеция ва Финландиянинг НАТОга қўшилишини альянснинг 30 аъзосидан фақат иккитаси тасдиқламади. Булар Венгрия ва Туркия. Венгрия парламенти тез орада Скандинавия давлатлари аризасини ратификация қилиши кутилаётган бўлса, Анқара янги аъзолар қўшилишига қаршилик қилишда давом этмоқда.
Воқеалар ривожи
2022 йилнинг май ойида Финландия ва Швеция НАТОга аъзо бўлиш учун расмий сўров юборишга тайёрланаётгани ҳақида хабарлар пайдо бўлди. Расмий Анқара Швеция ва Финландиянинг альянсга қўшилишини маъқулламаслигини айтиб, бу икки давлатни курд террорчиларини молиялаштириш ва уларга бошпана беришда айблади. Шунингдек, Туркия улардан ўзи томонидан террорчи деб топилган курд миллати вакилларини экстрадиция қилишни талаб қилди.
НАТОга қўшилиш тартиб-қоидаларига кўра, альянсга янги аъзо қўшилиши учун иттифоқнинг барча аъзолари розилиги олиниши керак бўлади. Альянс аъзоси бўлган Туркиянинг норозилиги Швеция ва Финландиянинг НАТОга қўшилишини чеклаб қўярди.
Вазиятга АҚШ ва НАТО бош котиби Йенс Столтенберг аралашгач, Туркия Швеция ва Финландия иттифоққа қўшилиши эвазига ўз шартлари бажарилишини сўради.
Анқара Туркия F-35 учувчиларини тайёрлаш дастурга қайтарилишини ва Россиядан C-400 ракеталари хариди учун киритилган санкцияларни бекор қилишни, Швеция ва Финландия курд ташкилотларини омма олдида қоралашини ва Курдистон ишчи партиясини (КИП) террорчилик ташкилоти деб тан олишини, икки давлат томонидан Туркияга қурол етказиб беришга қўйилган чекловлар олиб ташланишини талаб қилди (бу тақиқлар 2019 йилда, Туркиянинг Суриядаги ҳарбий амалиётлари туфайли жорий этилганди).
18 май куни Швеция ва Финландия НАТОга қўшилиш учун расмий ариза берганидан сўнг, эртасига Туркия музокаралар бошланишига блок қўйди.
Шундан кейин, Ҳелсинки ва Стокҳолм Туркия хавотирларини йўқотиш учун уринишини маълум қилди.
«Туркиянинг позицияси бизни ҳайратда қолдирди. Биз уларнинг хавотирларини жиддий қабул қилишимиз керак. Шундай қиламиз ҳам. Умид қиламанки, барчани қониқтирадиган ечим топамиз», дея вазиятга изоҳ берди Финландия президенти Саули Ниинистё.
Шунингдек, у Финландия Швециясиз НАТОга қўшилмаслигини ҳам айтиб ўтди.
НАТО бош котиби Йенс Столтенберг янги аъзоларнинг охир-оқибат альянсга қўшилишига ишонч билдирди. Шу билан бирга, у Туркияга ҳам ён бериб, Анқаранинг Швеция ва Финландия альянсга қўшилишидан хавотири ўринли эканини таъкидлади.
28-30 июн кунлари Испания пойтахти Мадридда НАТО саммити бўлиб ўтди. Саммит бошланишидан олдин Туркия, Швеция ва Финландия раҳбарлари иштирокида уч томонлама учрашув бўлиб ўтди.
«Ушбу учрашув якунларига кўра, ташқи ишлар вазирларимиз Туркия мазкур саммитда Финландия ва Швециянинг НАТО аъзолигига таклиф этилишини қўллаб-қувватлашини тасдиқловчи уч томонлама меморандумни имзолади», дея хабар берди Финландия президенти матбуот хизмати.
Шундан сўнг, НАТО Швеция ва Финландияни иттифоққа аъзо бўлишга расман таклиф қилди.
Бироқ машмаша бу билан тугамади. 1 июл куни Эрдўған Швеция ва Финландия Анқара террорчи ташкилоти деб ҳисоблайдиган гуруҳларни қонунан тақиқламаса, Туркия уларнинг НАТОга қўшилишини маъқулламаслигини маълум қилди. Унинг айтишича, Швеция Курдистон ишчи партиясининг 73 аъзосини экстрадиция қилишга ваъда берган.
Эрдўған шунингдек, Швеция ва Финландиядан ўз қонунларига ўзгартириш киритишни ҳам талаб қилди.
«Швеция ва Финландия Курдистон ишчи партияси, «Ўз-ўзини ҳимоя қилувчи халқ отрядлари» ва «Фатҳуллачилар террористик ташкилоти» террорчилари учун ўз эшикларини ёпиши керак. Зарур ўзгартиришлар миллий қонунчиликка киритилиши лозим. Агар бу талаблар бажарилмаса, унда хафа бўлиб ўтиришмасин. Биз тегишли чораларни кўрамиз», дея баёнот берган Туркия раҳбари.
Ўз навбатида, Финландия Туркия сабаб мамлакат қонунларини ўзгартирмаслигини маълум қилди.
«Агар Туркия Финландиянинг НАТОга аъзолигини ратификация қилиш эвазига қонунчилигимизда ўзгаришлар талаб қилса, унда Финландия бундай ён беришга бориши даргумон», деган мамлакат ташқи ишлар вазири Пекка Ҳаависто.
Унинг сўзларига кўра, меморандумда (НАТОнинг Мадриддаги саммити доирасида Туркия, Швеция ва Финландия томонидан қабул қилинган уч томонлама келишув) қонунларга ўзгартириш киритиш ёки шунга ўхшаш бирор шарт ҳақида гапирилмаган. Ҳелсинки бундай мажбуриятни ўз зиммасига олмаган.
«Мен Финландия ва Швециядаги курдлар хавотирга тушаётганини тушунаман. Аммо экстрадиция ҳақида гап кетганда, бунинг сабаби Финландияда ҳам исботланган террорчилик жинояти бўлиши керак. Бундан ташқари, Финландия қийноқлар ёки ўлим жазоси кутаётган одамларни экстрадиция қилмаслик мажбуриятини олган. Экстрадиция учун жуда арзирли асослар бўлиши керак», дея ўз позициясини билдирган Финландия ТИВ раҳбари.
5 июл куни давом этаётган баҳслар ва тушунмовчиликларга қарамай, Финландия ва Швеция НАТОга кириш тўғрисидаги протоколларни имзолади. НАТО бош котиби Йенс Столтенберг икки давлат аъзолигини ратификация қилиш жараёни бошланганини эълон қилди.
11 августда Туркия ташқи ишлар вазири Мавлуд Човушўғли Швеция ва Финландияни ўз ваъдаларини бажармаганликда айблади.
Вазир июн ойида Ҳелсинки ва Стокҳолм билан тузилган Мадрид келишувини эслади. Келишувга кўра, Скандинавия давлатлари террорчи деб ҳисобланган Курдистон ишчи партияси аъзоларини Туркияга экстрадиция қилиши, партия тузилмаларига алоқадор барча ташкилотларни ёпиши ва Анқарага бу борада кафолат бериши керак эди.
Анқара эса бунинг эвазига Финландия ва Швециянинг НАТОга киришига тўсқинлик қилмаслик мажбуриятини олган.
«Туркия томони Швеция ва Финландиянинг бу йўналишда (шартномани бажаришда) қандайдир қадам ташлаганини ҳалигача кўрмади», деди Туркия ТИВ раҳбари.
11 сентябрда Швецияда парламент сайловлари бўлиб ўтди ва мамлакат раҳбарлигига Туркия билан муносабатларда қаттиқ позиция эгаллаб келаётган Магдалена Андерссон бошлиқ социал-демократлар ўрнига Ульф Кристерссон бошлиқ мўътадил коалиция келди.
20 октябрга келиб НАТОга аъзо 30 давлатдан 28 таси Швеция ва Финландиянинг альянсга қўшилишини ратификация қилгани маълум бўлди. Фақат икки давлат бу ҳужжатни ҳали ҳам тасдиқламади — Венгрия ва Туркия.
Венгрия парламенти яқин кунларда бу борада тегишли қарор қабул қилиши кутилаётган бўлса, Туркия ҳали ҳам ўз шартлари бажарилмаётганини даъво қилмоқда.
Хусусан, 3 ноябр куни Туркия адлия вазири Финландия ва Швеция ҳали бирорта террорчини Анқарага топширмаганини маълум қилди.
«Экстрадиция мавзуси муҳокама қилинмоқда, бироқ террорчилик фаолияти билан шуғулланган шахсларни экстрадиция қилиш масаласида ҳозирча ижобий ўзгаришлар бўлгани йўқ», деган вазир.
4 ноябр куни НАТО бош котиби Йенс Столтенберг Истанбулга келди ва президент Эрдўған, мудофаа вазири Ҳалуси Акар ҳамда ташқи ишлар вазири Мавлуд Човушўғли билан кўришди.
Улар бир неча масалалар қатори, Швеция ва Финландиянинг НАТOга қўшилишини тезлаштириш масаласини ҳам муҳокама қилди.
5 ноябр куни ниҳоят, Швециянинг янги бош вазири Ульф Кристерссон НАТOга кириш учун Туркиянинг розилигини олиш мақсадида Швеция ҳукумати курд ташкилотларидан узоқлашмоқчи эканини маълум қилди.
У ташкилотга алоқадор «Ўз-ўзини ҳимоя қилувчи халқ отрядлари» курд жангари ташкилоти ва унинг сиёсий қаноти бўлган «Демократик иттифоқ» партияси билан ҳамкорликни тўхтатиш зарурлигини таъкидлади. Бош вазир сўзларини мамлакат Ташқи ишлар вазири ҳам маъқуллади.
«Мамлакатимизнинг асосий мақсади — НАТОга аъзо бўлиш», деди Швеция ТИВ раҳбари Тобиас Биллустрём.
8 ноябр куни Ульф Кристерссон Анқарага ташриф буюрди ва Эрдўған билан учрашди. Учрашувдан сўнг ўтказилган матбуот анжуманида ҳар икки раҳбар кейинги ҳаракатлар борасида келишиб олганини маълум қилди.
«Биз уларнинг хавфсизлик борасидаги хавотирларини тушунамиз ва улардан ҳам бизнинг бу борадаги шартларга жавоб берилишини истаймиз», деди Эрдўған.
Шунингдек, у Швеция ва Финландияни курд террорчиларига бошпана беришда айблади. Шу билан бирга, уларнинг НАТOга қўшилишини «чин дилдан» хоҳлашини ҳам айтиб ўтди.
Швеция бош вазири Туркиянинг терроризмга қарши курашишини тўғри тушунишини ва Стокҳолм Анқаранинг қўллаб-қувватлови эвазига олган мажбуриятларини албатта бажаришга ваъда берди.
Кристерссон Эрдўған билан бўлиб ўтган учрашувни «жуда самарали» деб атади.
«Швеция терроризм таҳдидига қарши кураш бўйича Туркия олдидаги барча мажбуриятларини бажаради. Менинг ҳукуматим бир неча ҳафта олдин қонун ва тартибни биринчи ўринга қўйиш ваъдаси билан сайловда муваффақиятга эришган эди. Бу ваъда доирасига Швециядаги КИП каби террористик ташкилотларига қарши курашиш ҳам киради», деди Швеция раҳбари.
Швеция парламенти келаси ҳафта, Туркия талабларини бажаришга имкон берувчи қонунни қабул қилиш учун мамлакат Конституцияга тузатиш киритилиши мумкинлигини маълум қилди.
Конституцияга тузатиш киритиш «терроризмга алоқадор гуруҳларнинг бирлашиш эркинлигини чекловчи» қонун қабул қилинишига йўл очади. Парламент баёнотида айтилишича, тузатиш учун овоз бериш 16 ноябр куни бўлиб ўтади.
9 ноябр куни Човушўғли Туркиянинг асосий норозилиги Швецияга тегишли эканини айтиб, янги бош вазир ва парламентнинг баёнотлари вазиятни яхшилашига умид билдирди.
Айтиш мумкинки, Швециянинг янги ҳукумати келгуси йили бўлиб ўтадиган сайловларда миллатчиларнинг катта қўлловига эришишни кўзлаётган Эрдўған билан музокараларда олдинги ҳукуматга қараганда мослашувчанроқ бўлмоқда. Стокҳолм аллақачон 73 кишини экстрадиция қилишга тайёргарлик кўряпти.
Финландия, гарчи Анқара унга нисбатан норозилиги деярли йўқлигини айтган бўлса-да, ҳамжиҳатлик сабаб қўшниси Швецияни кутмоқчи. Улар 1 ноябр куни, НАТОга биргаликда киришларини яна бир бор тасдиқлади.
Швеция парламенти декабр ойигача мамлакат Конституциясига ўзгартириш киритиб, тегишли қонунни қабул қилса, йил охирига қадар Швеция ва Финландиянинг НАТОга қабул қилиниши масаласига ниҳоят нуқта қўйилиши мумкин.
