28 май куни Podrobno.uz сайтида иқтисодиёт фанлари номзоди Фарҳод Қурбанбаевнинг «Таваккалсиз солиқ ислоҳоти ёки яна бир бор солиқ тизимини ислоҳ қилиш Концепцияси ҳақида» сарлавҳали мақоласи чоп этилди.
Авваламбор шуни таъкидлаш керакки, муаллиф ушбу мақола орқали амалдаги солиқ ислоҳотлари борасида энг долзарб мавзуларни холислик билан, тушунарли тилда, чуқур таҳлил қилиб берган. Бундай холис таҳлиллар ислоҳотлар жараёнида жуда муҳим. Шу билан бирга, мақолада келтирилган айрим таклифлар қўшимча саволлар туғилишга сабаб бўлади. Ушбу саволлар тўпламини ўқувчиларга ва муаллифга ҳавола этиб, мавзу бўйича таҳлилни давом эттиришга жазм қилдим. Зеро бу иш мазкур муаммолар ечими бўйича энг тўғри йўл қайси деган саволга аниқлик киритишга хизмат қилади, деган умиддаман.
1. Даромад солиғи корхонанинг айланма маблағидан/тушумидан ундирилиши керакми ёки унинг соф фойдасидан?
Муаллиф амалдаги кичик корхоналарга нисбатан белгиланган соддалаштирилган ягона солиқ тизимини танқид қилиб, даромад солиғини кичик корхоналарнинг айланма маблағларига эмас, балки уларнинг соф фойдасига қаратиш кераклигини таъкидлайди. Муаллиф бунинг сабаблари сифатида ушбу ягона солиқ тизими иқтисодиётни ривожланишига тўсиқ эканини ва у солиқ тўловчилар ўртасида солиқ юкини номутаносиб тақсимланишига сабаб бўлишини келтиради.
Муаллифнинг таҳлилларида жон бор, даромад солиғини айланма маблағга эмас, балки даромадга қаратиш бу жаҳон тан олган, ўзини исботлаган энг тўғри йўлдир.
Лекин амалиётда кўп кичик корхоналар учун солиқни пул айланмасидан тўлаш энг қулай усул сифатида қолмоқда. Бунга кичик бизнес фаолияти билан шуғулланаётган тадбиркорлар билан суҳбатда амин бўлиш мумкин. Бу дегани ягона солиқ тизими энг тўғри йўл, унда камчиликлар йўқ дегани эмас. Ягона солиқ тизимининг ўзига яраша муаммолари мавжуд (масалан, тадбиркор банкдаги ўз маблағларини эркин тасарруф қилишда қийинчиликларга рўбарў булаётгани, тадбиркорлар учун норасмий квоталар белгилаб қўйилиши, инкассация тизими муаммолари, солиқнинг соф фойдага номутаносиблиги ва ҳоказо). Лекин ҳақиқат шуки, кичик бизнес корхоналари солиққа тортишнинг умумий усулига ўтишдан безиб қолишган. Уларнинг кўпчилиги амалдаги ягона солиқ тизимида қолишни афзал кўришади.
Бунинг сабабини қуйидагича изоҳлаш мумкин: кичик бизнес эгалари солиққа тортишнинг умумий усули деганда 90-йиллардаги муаммоли, умумий солиқ тизими кўз ўнгига келади.
Бунда кичик корхона эгаларининг хавотирларига асос бор. Бунинг устига, муаллиф таклиф қилаётган умумий солиқ тизимидаги юридик шахс даромадини 25 фоиз ставка асосида солиққа тортиш тизимига ўтишни, ҳозирда ягона солиқ тизими асосида фаолият юритаётган ҳеч қайси тадбиркор хоҳламаса керак. Чунки бу 25 фоиз даромад солиқ юки устига муаллиф айтган 7 фоиз (амалда: 20 фоиз; концепцияда: 12 фоиз) қўшимча қиймат солиғи, 15 фоиз ягона ижтимоий тўлов билан бирга ҳисоблаганда, умумий солиқ юки тахминан 40-45 фоизга бориб қолади. Ундан кўра, улар тинчгина айланмадан 5 фоиз даромад солиғини тўлашни афзал кўриши табиий.
Шу ҳолатда қандай қилиб кичик корхонани умумий солиқ тизимига ўтиш улар учун фойдали эканига ишонтира олиш мумкин? Бундай вазиятда қандай қилиб солиқнинг умумий тизимига ўтиш кичик бизнес учун фойдали экани ва бу энг тўғри йўл деб тушунтириш мумкин? Барча ҳисоблар аксинча эканлигини кўрсатиб турган бир пайтда, уларга умумий тизим энг тўғри ва фойдали эканлигини таъкидлаш қийин масала.
Айтмоқчиманки, кичик корхоналарга солиқнинг умумий тизимига ўтишни таклиф қилишдан аввал, умумий солиқ тизимидаги солиқ ставкалари ва солиқ тўлаш тизимини яхшилаб таҳлил қилиб, уни соддалаштириш зарур. Маълумот сифатида кўрсатмоқчимиз, масалан, Канадада кичик бизнес (яъни йиллик соф даромади 500,000 доллардан кам бўлган корхоналар) ўз соф даромадидан 14,5 фоиз солиқ тўлайдилар.
Кичик бизнесни умумий солиқ тизимига ўтказиш, умумий солиқ тизимини енгиллаштириш ва такомиллаштириш билан бирга олиб борилиши керак бўлган ислоҳотдир. Масалага шундай ёндашилмаса, кичик бизнесни солиққа тортиш қайси усулда йўлга қўйилишидан қатъи назар, хуфёна иқтисодиётдан чиқмаслиги мумкин. Солиқ қайси тизимда ундирилишидан қатъи назар, асосий масала тадбиркор даромадига тушадиган солиқ юкини кўтара оладими, деган саволга бориб тақалади. Шундай экан, умумий солиқ тизими шундай йўлга қуйилиши керакки, тадбиркор солиқ қонунини айланиб ўтишдан кўра, унга амал қилишни афзал кўрсин! Шундай экан, бизнесга тушадиган солиқ юкини тўғри белгилаш масаласи концепцияни ишлаб чиқувчилар олдида турган асосий вазифалардан биридир.
2. Жисмоний шахслар даромадининг бир қисми солиқдан батамом озод қилиниши керакми?
Муаллиф ўз мақоласида меҳнатга ҳақ тўлаш тарзидаги даромадларга, яъни иш ҳақига нисбатан амалдаги солиқ юки юқори эканини таъкидлаб, «солиқ тўланмайдиган минимум»ни жорий этишни ва унинг миқдорини бир ойда тахминан 750.000 сўм бўлиши кераклигини таъкидлайди. Яъни, шахс ўзининг ойлик иш ҳақини 750.000 сўми бўйича даромад солиғидан озод қилиниши масаласи кўтарилган. Бу фикрни кўпгина солиқ мутахассислари қўллаб-қувватлайди. Чунки шахснинг яшаши учун зўрға етиб турган даромадини солиққа тортиш унинг иқтисодий аҳволини оғирлаштиради. Шунинг учун ҳам, кичик корхоналар кўпгина кам маошли меҳнат муносабатларини норасмий равишда йўлга қўйишга ҳаракат қилишади. Шу нуқтаи назардан, таклифнинг қабул қилиниши, кўпгина меҳнат муносабатлари расмий тус олишига хизмат қилса ажаб эмас.
Лекин масаланинг бошқа томони ҳам мавжуд. Жисмоний шахсларнинг даромадлари фақат иш ҳақини ўзидан иборат эмас. Кимдир ижара тушуми, кимдир дивиденд ва яна кимдир тадбиркорлик фойдаси кўринишида даромад олади. Агар солиқ тўланмайдиган минимум фақат иш ҳақи даромадига нисбатан белгиланса, даромадни бошқа манбадан оладиган жисмоний шахсларга нисбатан адолатсизлик бўлиб қолмайдими? Чунки бу сиёсат иқтисодий фаолиятнинг бир туридан олинган даромаднинг (яъни, иш ҳақининг) бир қисми солиқдан озод қилинишига, лекин бошқа туридан олинган даромад солиққа тортилишига сабаб бўлиб қолади.
Муаммо шундаки, даромад қайси манбадан келишидан қатъи назар, унинг миқдори ва даромад топувчиларнинг иқтисодий ҳолати бир хил бўлиши мумкин. Бунда сиз таклиф қилаётган солиқ тўланмайдиган минимум даромаднинг турига нисбатан эмас, балки солиқ тўловчи жисмоний шахсга нисбатан белгиланиши тўғри эмасми?
Айтмоқчиманки, жисмоний шахс даромадни қайси манбадан топишидан қатъи назар, унинг бир йиллик даромади миқдорининг муайян бир қисми солиқдан батамом озод қилиниши ёки минимум (масалан 5 фоиз) ставка асосида солиққа тортиш тизими тўғрироқ. Шунда барча жисмоний шахсларни солиққа тортишда, уларнинг горизонтал тенглигига путур етмайди. Шу масалага муаллиф ўз муносабатларини билдирса, мавзунинг янада чуқурроқ таҳлил қилинишига эришган булар эдик.
3. Дивиденд даромади жисмоний шахсларнинг бошқа даромади билан бир ставкада солиққа тортилиши керакми?
Муаллиф мақолада яна дивиденд даромадини жисмоний шахснинг бошқа даромадлари билан бир хил ставкалар асосида солиққа тортиш зарурлигини таъкидлайди ва бунинг сабабини мисол билан тушунтиради. Муаллиф фикрида жон бор — жисмоний шахснинг даромади бир турини бошқа турига қараганда енгилроқ солиққа тортилса, бу солиқчилар томонидан бир даромадни сунъий равишда бошқа даромад турига айлантиришга ҳаракат қилишларига ва бунинг натижасида солиқдан қочиш ҳолатлари юз беришига олиб келади. Бунга ривожланган давлатлар амалиётидан кўп мисоллар келтиришимиз мумкин.
Лекин бу масалани яна бир томони бор. Дивиденд бу ўзига хос даромад тури ҳисобланади. У жисмоний шахснинг корхона даромадидан оладиган улушидир. Шундай экан, ушбу даромад одатда корхона даражасида ҳам солиққа тортилган (яъни, корхона даромадини солиққа тортиш тарзида). Шундай экан, дивидендни таъсисчи ёки акциядор қўлида яна солиққа тортиш бир даромадни икки маротаба солиққа тортилишига сабаб бўлиб қолади.
Агар бунга йўл қуйилса, жисмоний шахсларнинг дивиденд даромадига тушадиган солиқ юки, бошқа турдаги даромадларига тушадиган солиқ юкидан кура анча юқори эканлигига сабаб бўлади ва бу тадбиркорлик ва сармоя муҳитига салбий таъсир қилиши мумкин. Зеро солиқ сиёсатида «бир даромад ягона марта даромад солиққа тортилиши керак: ундан кўп ҳам эмас, кам ҳам эмас», деган тамойил мавжуд.
Бу хорижий давлатлар тажрибасида тан олинган муаммо. Шунинг учун ҳам кўп давлатларда дивиденд паст ставкада ёки алоҳида тарзда солиққа тортилади. Ушбу ҳолатда муаллифнинг таклифларида асос борлигини, лекин дивидендни жисмоний шахснинг бошқа турдаги даромадидан фарқ қилишини ҳисобга олган ҳолда, унинг муайян бир қисмини солиқдан батамом озод қилиш тўғрироқ бўлса керак. Бунда дивиденднинг қолган қисми жисмоний шахснинг бошқа даромадлари қандай ставкада солиққа тортилса, ўша ставкалар асосида солиққа тортилаверади.
4. Даромаддан ундириладиган солиқдан ташқари тўловлар миқдори қанча булиши ва уларни тўлашни кимнинг зиммасига юклаш тўғри бўлади?
Муаллиф мақолада меҳнатга ҳақ тўлаш тарзида даромад олувчи шахсдан ундириладиган 8 фоиз суғурта бадалини бекор қилишни таклиф этади. Муаллиф унинг урнига 15 фоиз ягона ижтимоий туловни сақлаб қолишни ва уни барча турдаги корхоналарга нисбатан амал қилиш таклифини беради. Тўғри, ҳозирда меҳнатга ҳақ тўлаш тарзидаги даромадга нисбатан тушадиган солиқдан ташқари тўловларнинг юки жуда юқори.
Ишчининг маошидан ушлаб қолинадиган 8 фоиз суғурта бадали ва иш берувчининг шу мақсадда тулайдиган 15 фоиз (баъзида 25 фоиз) ягона ижтимоий тўловни бирга ҳисоблаганда, жами юк 23–33 фоизга етади. Шундай экан, бундай тўловлар юки баъзида даромад солиғидан ҳам юқори. Бу ҳали даромад солиғидан ташқари!
Муаллиф таклиф қилган ҳолат эса, амалдаги тизимдан анча яхши. Чунки унда тўлов миқдори 15 фоиз булиб, бу иш берувчи учун ҳам, ишчи учун ҳам амалдаги 23–33 фоиз тўловдан анча яхши. Лекин, бу хусусий корхоналар ишчилар билан бўлган меҳнат муносабатларини расмийлаштиришга, яъни, маош тўлови миқдорини яширмаслик учун ва муносабатларни хуфёна иқтисодиётдан олиб чиқиш учун етарли асос бўлмаслиги мумкин. Чунки, ушбу тўловни айнан бир томон зиммасига юклаш туфайли, имкон қадар муносабатни норасмий йўлга қўйишга интилишига олиб келади.
Масалан, муаллиф айтгандек ягона ижтимоий туловни 15 фоиз этиб белгилаб, уни бутунлай иш берувчи зиммасига юклаш, унинг имкон қадар ўз ишчиларига «конверт» орқали пул беришга интилишига олиб келиши мумкин. Ушбу муаммони шундай ечиш керакки, тўлов юки иқтисодиётга ҳам, бюджетга ҳам зарар етказмасин.
Бу бўйича жаҳон тажрибасида яхши амалиёт мавжуд. Масалан Канадада пенсия жамғармасига тўлов 9,9 фоиз бўлиб, у иш берувчи ва ишчи ўртасида тенг бўлинган ҳолда тўланади. Бунда иш берувчи ишчига тўлаган ойлигидан 4.95 фоиз ишчи эса уша олган маошидан 4.95 фоиз пенсия жамғармасига ўтказади. Тўлов юки иккала томон учун ҳам катта оғирлик туғдирмаганлиги туфайли, бу уларда қонунни айланиб ўтишга интилишга олиб келмайди. Албатта тўлов ставкаси аниқ миқдори молиячи мутахассислар томонидан бюджетнинг пенсия тўловлари учун кетадиган харажатлари яхшилаб ўрганиб чиққан ҳолда ишлаб чиқилиши зарур.
Таҳлил сўнгида:
Умуман олганда муаллиф Фарҳод Қурбанбаев ўз мақоласида амалдаги солиқ тизимини чуқур таҳлиллар асосида ёритиб берган бўлиб, унга ўз муносабатини билдирган. Бу каби таҳлиллар янги солиқ қонунини ишлаб чиқишда катта аҳамиятга эга. Муаллиф ушбу мурожаат тарзида йўлланган мақолани, ўз мақоласига камтарона қўшимча сифатида қабул қилади деган умиддамиз. Мақсадимиз битта — мамлакатимиз янги солиқ қонуни мукаммал ва иқтисодий фаровонликка ҳизмат қилувчи қонун сифатида шаклланишига эришишдир.
Воҳид Ўринов
