Ўзбекистонда электр энергияси таъминоти тизими: муаммо ва ечимлар

Сўнгги йилларда мамлакатимизда иқтисодиётни ривожлантириш, аҳоли турмуш тарзини яхшилашга қаратилган туб ўзгаришлар амалга ошириляпти. Республиканинг турли ҳудудларида эркин иқтисодий зоналар, технопарклар, кластерлар ташкил этиляпти. “Обод қишлоқ”, “Обод маҳалла”, “Хавфсиз шаҳар” каби стратегик дастурлар асосида шаҳару қишлоқларда улкан бунёдкорликлар қилинмоқдаки, уларнинг қиёфаси мутлақо янгиланмоқда. Шунга яраша туризм ҳам тараққий топмоқда. Ўз навбатида, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, экологик барқарорликни таъминлаш масаласига ҳар қачонгидан ҳам кўра кўпроқ эътибор қаратилаётир.

Жамият ва давлат ҳаётининг барча соҳаларида кузатилаётган бу каби шиддатли ривожланиш суръатлари, энг аввало, электр энергиясига бўлган эҳтиёжнинг ҳам ўсишига олиб келмоқда.

Масалан, 2000 йилда бир нафар маиший фойдаланувчи бир ойда 114 кВт/соат электр энергияси ишлатган бўлса, 2018 йилга келиб бу кўрсаткич 57 фоиз кўпайиб, 200 кВт/соатга етди. Айни чоғда жорий йилда республика бўйича электр энергиясидан умумфойдаланишда аҳоли улуши 26,5 фоизга етди. Ваҳолонки, 1990 йилда бу миқдор 13,9 фоиз эди. Ўртадаги фарқларга эътибор бераяпсизми!?

Боз устига, прогнозларга кўра, 2020 йилга келиб мамлакатимизда электр энергиясига бўлган талаб 2018 йилга қараганда 1,7 фоиз, жумладан, аҳоли эҳтиёжи 1,5 баробар ўсади.

Хўш, электр қувватига нисбатан ошиб бораётган эҳтиёжни тўлақонли қондириш, саноат фойдаланувчилари учун электр етказиб беришни сифатли таъминлаш, режадан ташқари ўчиришлар (қурилмаларнинг фавқулодда ишдан чиқиб қолиш ҳолатлари)нинг олдини олиш учун нималар қилинмоқда ёки қилинади? Мазкур ўта долзарб масала ечимига масъул “Ўзбекэнерго” АЖдан маълум қилинишича, бу борада ҳозирда барча чора-тадбирлар кўрилмоқда ва улар истиқболда ҳам давом эттирилади.

Ушбу масалага нима учун комплекс ёндашиш зарурати туғилди? Тўғрисини айтиш керак, бундай зарурат вужудга келганига анча вақт бўлди. Нега?

Келинг, мавзуга рақамлар ва фактлар, оғриқли манзаралар орқали чуқурроқ кириб борамиз. Республикамиздаги электр энергиясининг 90 фоизи иссиқлик электростанцияларида (ТЭС) ишлаб чиқарилади. Бироқ амалдаги ТЭСларнинг асосий қисми, яъни 84 фоизи бундан 50 йил олдин (!) фойдаланишга топширилган. Алмисоқдан қолган бундай қурилмалар, табиийки, замон талабларига мутлақо жавоб бермайди. Боиси уларнинг ниҳоятда эскириб кетгани электр энергияси ишлаб чиқариш ҳажмини камайтириб юбориб, тақчилликни келтириб чиқармоқда, қолаверса, фойдаланилаётган ёқилғининг катта миқдорда сарфланишига сабаб бўлаётир. Оқибатда ишлаб чиқарилаётган электр энергияси таннархи ҳам ошиб кетаяпти. Булардан оддий истеъмолчининг деярли хабари йўқ. Улар учун уйда чироқ ёниб туриши муҳим, у қандай яратилаётгани, нима ҳисобига етказиб берилаётгани эса кўпчиликни қизиқтирмайди ҳам. Лекин солиқ тўловчи юқоридаги ва қуйидаги маълумотларни ўқиб, ўзи учун оқилона хулоса чиқариб олса, фойдадан холи бўлмайди.

Ҳозирги кунда юртимизда энергия тизимлари электр тармоқлари узунлиги 254,8 минг километрга тенг. Шундан 218,4 минг километри 0,4-10 кВ.ли кучланишга эга паст вольтли тақсимлаш тармоқларидир. Улардан 62,4 фоизининг ишлатилиш муддати 30 йилдан ошиб кетган. Тақсимлаш тармоқларининг жуда эскириб кетгани эса электр энергиясининг сезиларли даражада йўқотилишига олиб келмоқда. Яъни айни пайтда иссиқлик электростанцияларидан электр энергияси тармоқларига чиқарилаётган умумий электр қувватининг 20 фоизи йўқотилаяпти. Бир кўз ўнгингизга келтиринг: биз учун ишлаб чиқарилаётган ёруғлик ва иссиқлик манбаининг бешдан бир қисми ҳавога учиб кетмоқда, увол бўлаяпти.

Айнан мана шундай камчиликларни бартараф этиш, нуқсонларни йўқотиш ва исрофга йўл қўймаслик учун нима қилиш керак? Биринчи навбатда, истеъмолчиларнинг электр таъминоти ишончлилиги ва сифатини таъминлаб қўйиш даркор. Албатта, бунда келажакда электр қувватига бўлган талабнинг ошиб бориши ҳам инобатга олиниш шарт. Хўш, мутасаддиларнинг режалари қандай?

Уларнинг билдиришларича, шундай:

- иссиқлик электр станциялари энергия қурилмаларини модернизация қилиш (40 фоиз), электр энергиясини етказиб бериш ва тақсимлашга мўлжалланган элект тизимлари (57 фоиз), трансформатор пунктлари (52 фоиз) ва нимстанциялар (21 фоиз)ни янгилаш;

- янги генератор қувватларини ишга тушириш (бу электр энергияси ишлаб чиқаришни 20-40 фоиз оширади);

- амалдаги энергия қурилмаларини ишга лаёқатли ҳолатда сақлаб туриш учун вақти-вақти билан режали таъмирлаш...

Мазкур хайрли ва муҳим ишлар ўз-ўзидан, осонликча бажарилиб қолмаслиги аниқ. Яъни бунинг учун катта пул, қатъий ирода, тинимсиз меҳнат ва халқнинг қўллаб-қувватлаши керак бўлади. Шунинг учун ҳам ҳукуматнинг тегишли қарорида республика энергия тизимларини замонавийлаштириш, кўп харажат қурилмалар ўрнига янги, тежамкорларини ўрнатиш учун “Ўзбекэнерго” АЖнинг ўз маблағларидан ташқари халқаро молия институтлари ҳамда Ўзбекистон тараққиёт ва тикланиш жамғармасининг заёмлари ҳам йўналтирилиши белгилаб қўйилди.

Яна бир ҳал этилиши сув ва ҳаводек зарур масала. Электр энергияси ишлаб чиқаришга кетадиган харажатларнинг асосий қисмини ёқилғи-энергетика ресурслари (табиий газ, ёнишдан ҳосил бўлган мазут, кўмир) қиймати ташкил этмоқда. Мазкур кўрсаткич ҳозирда 43 фоизга тенг ва уларнинг нархи дунё бозорида қимматлашиб бораётгани инобатга олинса электр энергияси учун амалдаги тарифларни сақлаб қолиш нақадар тўғри?! Чунки ресурслар нархига фойдаланиш харажатлари ва тўловлар бўйича қарздорликларни қўшиб ҳисоблаганда, муаммонинг оғриқли манзараси ҳосил бўлади. Бундай муаммолар электр таъминоти ишончлилиги ва сифатига салбий таъсир ўтказиши мумкин.

Гап шундаки, “Ўзбекэнерго” АЖга ўз маблағлари ҳисобидан маънан эскирган қурилмаларни модернизация қилиш учун инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш, шунингдек, қарз маблағларини ёпиш учун 1398,2 млрд. сўм керак. Бунинг натижасида эса 2018 йил якунига келиб “Ўзбекэнерго” АЖда молиявий ресурслар дефицити 864 млрд. сўмни ташкил этади.

Шундай экан, республикамизда энергетиканинг пишиқ-пухта ривожланиши, истеъмолчиларга электр энергиясини барқарор етказиб бериш, экологик хавфсизликни таъминлаш мақсадида қайта тикланувчи энергия манбалари (қуёш, шамол қурилмалари)ни ҳаётга татбиқ этишга ҳам алоҳида аҳамият берилмоқда. Зеро, бундай неъматларни ўзлаштириш табиий ресурсларни келажак авлод учун асраб-авайлаш, атмосферага ёқилғи ёнишидан ҳосил бўлган зарарли моддалар чиқаришни камайтиришнинг муҳим омили ҳисобланади.

Яшил энергетикани ривожлантириш учун эса катта миқдорда молиявий сармоя талаб этилади. Бу борадаги лойиҳаларни рўёбга чиқариш учун салоҳиятли инвесторларни жалб этиш электр энергиясига иқтисодий жиҳатдан жозибадор тарифларни жорий этиш эвазигагина мумкин бўлади. Бироқ мамлакатимизда бу кўрсаткич ростдан ҳам жозибадорми, сармоядорлар учун мақбулми?

Экспертларнинг айтишича, ундай эмас, яъни Ўзбекистонда электр энергияси учун  ўрнатилган тарифлар яқин ва узоқ хориждаги давлатларга нисбатан анча пастдир. Масалан, 1 кВт/соат электр энергияси нархи  Қозоғистонда 5,1 цент, Россияда 5,8 цент, Ҳиндистонда 5 цент, Хитойда 5,6 цент, Европа Иттифоқи мамлакатларида 9-14 евроцент бўлгани ҳолда юртимизда 2,8 центдир.

Паст тарифлар қатори электр энергиясидан нооқилона, кўр-кўрона фойдаланганлик учун иқтисодий санкцияларни қўллаш амалиёти қонунчиликда белгилаб қўйилмагани бебаҳо неъматнинг истеъмолчилар томонидан ҳуда-беҳуда, самарасиз ишлатилишига олиб келаяпти. Кундузи чироқ ёқиб қўйиш, телевизорнинг кўрилса-кўрилмаса мунтазам ёниқ туриши ва ҳоказо...

Аҳолининг бу борадаги дунёқарашини қандай қилиб ўзгартириш мумкин? Нима қилинса, истеъмолчилар электр энергиясидан тежамкорлик билан, иқтисод қилган ҳолда ва оқилона фойдаланади? Бунинг йўли борми? Қаловини топсанг қор ҳам ёнади. Қарс эса икки қўлдан чиқади. Давлат ва кенг жамоатчилик биргаликда тарифларни белгилаш тизимини қайта кўриб чиқиши, электр энергиясидан фойдаланишнинг ижтимоий нормаларисининг қатъий миқдорини хориж тажрибасини инобатга олган ҳолда ўрнатиши бу масалага ягона рационал ечимдир.

Аброр Олимов,

мустақил иқтисодий таҳлилчи