Ғойиб бўлган журналист: АҚШ ва Саудия Арабистони муносабатлари қанчалик ёмонлашиши мумкин?

Истанбулда саудиялик журналистнинг йўқолиши Туркия ва АҚШнинг қироллик билан муносабатларини кескинлаштириб юборди. Америка сенати Ар-Риёд билан ҳарбий ҳамкорликни тўхтатишга чақирмоқда.

Ар-Риёдни қуролсизлантириш

АҚШ сенаторлари президент Дональд Трампни саудиялик журналист Жамол Қошиқчининг йўқолиши бўйича тергов ўтказишга чақиришди.  10 октябрь куни Трампга йўлланган мурожаатни 22 нафар сенатор имзолаган.

Журналистни сўнгги марта 2 октябрда Саудиянинг Туркиядаги консуллиги биносига кириб кетаётганида кўришган. Қошиқчи «халқаро эътироф этилган инсон ҳуқуқларининг қўпол бузилиши» қурбонига айланган бўлиши мумкин, дейилади сенаторлар мурожаатида. АҚШда 2012 йилда қабул қилинган инсон ҳуқуқларига риоя қилиниши бўйича Халқаро Магнитский актига мувофиқ сенат ташқи ишлар қўмитасининг икки нафар аъзосидан мурожаат келганидан сўнг президент 120 кун ичида инсон ҳуқуқлари бузилишига алоқадор мамлакат фуқароларига нисбатан санкциялар жорий этиш ҳақида қарор қабул қилиши даркор.

Сенаторларнинг мурожаати ҳақида журналист йўқолганидан деярли ўн кун ўтиб маълум бўлди. Уларнинг айримлари қироллик билан ҳарбий ҳамкорликни тўхтатишга чақирмоқда. «Токи биз уларни қуроллантириб ва қўллаб-қувватлар эканмиз, саудияликлар оддий фуқаролар ва журналистларни ўлдиришда давом этишади. Президент зудлик билан Саудия Арабистонига қурол сотиш ва ҳарбий ёрдамни тўхтатиши шарт», — деб ёзди 11 октябрь куни республикачи сенатор Рэнд Пол ўзининг Twitter саҳифасида. «Агар бу инсон Саудиянинг Истанбулдаги консуллигида ўлдирилган бўлса, бу халқаро ҳамжамият ўрнатган барча чегаралардан чиқиш дегани», — дея фикр билдирди илгари АҚШнинг Ар-Риёд билан ҳамкорлигини бир неча бор ҳимоя қилган республикачи сенатор Линдси Грэм.

Трамп Ар-Риёд билан муносабатларни узиш ёки чеклаш Америка манфаатлари учун зарарли эканлигини билдирди: «Бу бизга зарар келтиради деб ўйлайман» деди у. Саудия Арабистони билан ҳамкорлик АҚШда иш ўринларини яратади, икки томонлама алоқаларни узиш эса америкаликлар учун «жуда-жуда мураккаб қарор бўлади» деб тушунтирди у. Шу билан бирга Трамп Жамол Қошиқчининг йўқолиши билан боғлиқ вазиятга аниқлик киритишга ваъда берди.

АҚШ ва Саудия Арабистони муносабатлари

Саудия Арабистони АҚШнинг асосий савдо ҳамкорлари орасида 22-ўринда туради. 2017 йилда АҚШнинг Саудия Арабистони билан товар алмашиш ҳажми 45,6 млрд долларни ташкил этди: АҚШдан экспорт— 25,5 млрд, импорт — 20,1 млрд доллар.

АҚШ 2017 йилда асосан самолёт (3,6 млрд доллар), транспорт воситалари (2,6 млрд доллар), машина ускуналари (2,2 млрд доллар), қурол ва ўқ-дори (1,4 млрд доллар) сотган.

Саудия Арабистонидан асосан ёнилғи сотиб олинган (18 млрд доллар).

Саудия Арабистони Америка қуролларининг асосий харидори ҳисобланади. Мавжуд шартномалар ҳажми 100 млрд долларга тенг, дейилади Давлат департаменти маълумотида.

Жамол Қошиқчининг йўқолиб қолиши Туркияда ҳам хавотир уйғотди. Пайшанба куни президент Эрдўған Саудия Арабистонини консуллик видеокамерасидаги ёзувларни эълон қилишга чақирди. Бу воқеа бизнинг мамлакатимизда содир бўлди ва биз жим қараб туролмаймиз», — таъкидлади Эрдўған журналист йўқолиши борасида қатъий текширув ўтказишга ваъда бераркан. Аввалроқ The Guardian турк амалдорлари Саудия Арабистони вакиллари Жамол Қошиқчини ўлдиргани ёки Туркиядан яширинча  олиб кетишганини айтишаётгани ҳақида ёзганди. Саудия томони бу айбловларни рад этмоқда.

Сирли ғойиб бўлиш

Жамол Қошиқчи Саудиянинг Туркиядаги консуллигига 2 октябрь куни Саудия Арабистонида яшайдиган хотини билан ажрашгани ҳақидаги ҳужжатни расмийлаштириш учун келган. Журналист Туркияда янги никоҳини расмийлаштириши учун ана шу ҳужжат керак бўлган. Консулхонада учрашув 13:30га белгиланган, Қошиқчи у ерга 13:14да келган, деб ёзади Би-би-си. Журналистнинг қайлиғига у ерга киришга рухсат беришмаган ва у ташқарида кутиб ўтирган. Шундан сўнг журналистни ҳеч ким кўрмаган. Кузатув камераларида фақатгина унинг ичкарига киргани қайд этилган.

Саудиялик мулозимлар Жамол Қошиқчи консулхонани тарк этганини таъкидлашмоқда, аммо унинг чиқиб кетгани тасвирланган видеоёзувни тақдим этмаяпти. Би-би-си маълумотига кўра, туркияликлар Қошиқчининг йўқолиб қолишида саудиялик агентларни айблашмоқда. 10 октябрь куни Туркиянинг Daily Sabah газетаси Жамол Қошиқчи йўқолган куни Туркияга Саудия Арабистонидан 15 киши келгани ва улар консулхона яқинидаги меҳмонхонага жойлашишгани ҳақида ёзди. Уларнинг барчаси ўша куни кечқурун мамлакатни тарк этишган. Газета исбот сифатида саудиялик эҳтимолий «агентлар» фотосуратини тақдим этган. Суратдаги кишилардан бирини Би-би-си Саудия разведкасининг собиқ полковниги деб қайд этган.

Жамол Қошиқчи консуллик биносига кирганида уни ўлдириб, танасини нимталашган ва мамлакатдан олиб чиқиб кетишган, деб тахмин қилди The New York Times суҳбатлашган ўзини танитишни истамаган туркиялик манбалардан бири. 

The Washington Post ёзишича, қиролликнинг валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад бин Салмон Қошиқчини қўлга олиш мақсадида АҚШдан Саудияга олиб келиш учун узоқ вақт режа тузган. Газетага бу ҳақда Америка разведкасидаги манбалар маълум қилган. Жамол Қошиқчининг дўстлари The Washington Post’га бин Салмоннинг атрофидагилар унга агар ватанга қайтса хавфсизлик ва яхши иш билан таъминлашни ваъда қилишган, аммо журналист уларга ишонмаган.

Журналист нимаси билан танилганди?

59 ёшли Жамол Қошиқчи The Washington Post газетаси учун мақолалар ёзар ва Ғарбнинг бошқа нашрлари учун Саудия Арабистони сиёсати ҳақида шарҳлар берарди. Илгари Қошиқчи Саудия матбуоти, хусусан Arab News ва «Ал-Ватан» учун сиёсий ва ҳарбий мавзуларда мақолалар ёзган. У «Ал-Ватан»да бош муҳаррир бўлган ва нашр кўпинча экстремистлар ва ультраконсерватив диний қарашларга эга бўлган амалдорларни масхара қилган, деб ёзади The Washignton Post. Жамол Қошиқчи шунингдек саудиялик амалдорларнинг маслаҳатчиси ҳам ҳисобланган. 

2017 йил июнда Жамол Қошиқчи ўз ҳаётидан хавфсираб АҚШга кўчиб кетади. У Al Jazeera каналига берган интервьюсида , Саудия Арабистонининг валиаҳд шаҳзодаси Муҳаммад бин Салмон қиролликда сўз эркинлиги устидан назоратни кучайтирганини ва журналист ҳибсга олинишидан чўчиб мамлакатни тарк этганини айтади.

Муносабатлар қанчалик совуқлашиб кетиши мумкин?

Жамол Қошиқчининг йўқолиб қолиши сабабли Вашингтонда Саудия Арабистонига муносабат ёмонлашиб бормоқда, дейди Россия халқаро ишлар бўйича кенгаши эксперти Максим Сучков. «Ҳаттоки қиролликнинг ашаддий тарафдорларига ҳам саудия ҳукуматининг ҳаракатини оқлаш осон бўлмайди», — деди у. Саудия Арабистони вакиллари Ар-Риёдга нисбатан босимни юмшатишга унчалик ҳам уринмаяпти, хусусан, Трампга йўлланган мурожаат ташаббускорлари бўлган сенаторлар Роберт Менендес ва Боб Коркер билан учрашувга саудиялик дипломатлар намойишкорона равишда кечикиб, жаҳли чиққан Менендес кетиб қолганидан сўнг келишди, дейди Сучков.

Вашингтон ўз манфаатларига зарар етказмаган ҳолда вазиятдан чиқишга уринмоқда, дейди мудофаа тадқиқотлари қироллик институти эксперти Майкл Стефенс. «Магнитский акти»ни қўллаш ҳақидаги гап-сўзлар айнан шу билан боғлиқ — АҚШнинг бундай қарори бир вақтнинг ўзида у нимадир қилаётганини кўрсатиш ҳамда шу билан бирга икки томонлама муносабатларни бузмаслик имконини беради», — деб ёзди у Twitter саҳифасида.