«Ҳуқуқингиз бузилгани рост, лекин даъво муддатингиз ўтиб кетибди» — Kun.uz’да юрист вақти

Ҳуқуқингиз бузилди. Бундай вазиятда қандай хатти-ҳаракатларни амалга оширишни, кимга мурожаат қилишни билмай бошингиз қотади. Ўзингиз учун керакли ҳужжатларни тайёрладингиз, бир неча ташкилотларга арз қилдингиз. Масъул ташкилотлар масалани ўрганиб чиқди ва ишингизни судга оширишди. Судда сизнинг ҳуқуқларингиз бузилгани маълум бўлди. Бироқ бузилган ҳуқуқларингиз тиклаб берилмади. Чунки айни даъво предмети бўйича судга мурожаат қилиш учун қонун билан белгиланган муддат ўтиб кетган. Ана холос! Қонун бузилиши бор, буни ҳатто суд ҳам тан олмоқда, бироқ даъво муддати ўтказиб юборилгани ўлароқ бузилган ҳуқуқларингиз тикланмасдан қолсая...

Даъво муддати нима ва унинг муддатлари қанча?

Ўзбекистон Республикаси фуқаролик кодексининг 149-моддасига кўра, даъво муддати - шахс ўзининг бузилган ҳуқуқини даъво қўзғатиш йўли билан ҳимоя қилиши мумкин бўлган муддатдир.

Қонунчиликка кўра, умумий даъво муддати – 3 йил. Бироқ айрим ҳолларда махсус даъво муддатлари қўлланади. Махсус даъво муддатлари тегишли соҳанинг хусусияти ва тартиб-таомилларидан келиб чиқиб турлича белгиланади.

Қуйида махсус даъво муддатларининг айримларига тўхталиб ўтишни лозим топдик.

Меҳнат муносабатларида даъво муддатлари

Судга ёки меҳнат низолари комиссиясига мурожаат этиш учун қуйидаги муддатлар белгиланади:

ишга тиклаш низолари бўйича - ходимга у билан меҳнат шартномаси бекор қилингани ҳақидаги буйруқнинг нусхаси берилган кундан бошлаб бир ой;

ходим томонидан иш берувчига етказилган моддий зарарни тўлаш ҳақидаги низолар бўйича эса - зарар етказилгани иш берувчига маълум бўлган кундан бошлаб бир йил;

бошқа меҳнат низолари бўйича - ходим ўз ҳуқуқи бузилганини билган ёки билиши лозим бўлган кундан бошлаб уч ой.

Ушбу моддада белгиланган муддатлар узрли сабабларга кўра ўтказиб юборилган тақдирда, бу муддатлар суд ёки меҳнат низолари комиссияси томонидан қайта тикланиши мумкин.

Ходимнинг соғлиғига етказилган зарарни қоплашга доир низолар бўйича судга мурожаат қилиш учун муддат белгиланмайди.

Амалиётда учрайдиган энг кўп муаммолардан бири ишга тиклашга оид низолар бўйича судга ариза киритишда даъво муддатларига риоя этилмаганидан келиб чиқади. Аксарият ҳолларда меҳнат шартномаси бекор қилинишини ғайриқонуний деб ҳисобловчи ходимлар шикоят билан касаба уюшмалари, меҳнат ёки прокуратура органларига мурожаат қилишади. Ушбу органларда мурожаатларнинг ўрганилиши даъво муддатини тўхтатиб турмаслиги кўп холларда ходимнинг зарарига ишлайди ва кейинчалик судга киритган даъвоси рад этилишига сабаб бўлади.

Оила муносабатларидан келиб чиқадиган низолар бўйича даъво муддатлари

Оилавий муносабатлардан келиб чиқадиган низоларда ҳам даъвонинг турига қараб ўзига хос даъво муддатлари белгиланади.

Масалан, судга даъво ариза билан мурожаат қилиш бўйича:

умумий кўчмас мулкдан эр ёки хотин розилиги олинмасдан тасарруф этилган бўлса, битимни ҳақиқий эмас деб топиш учун – 1 йил,

туғилишни ёзиш дафтарчасида отаси ёки онасининг белгиланиши бўйича суд тартибида эътироз – 1 йил,

алимент талаб қилишда собиқ хотин ҳомиладорлик даврида ва ўртада бола туғилган кундан бошлаб – 3 йиллик муддатлар белгиланган.  

Шунингдек, фуқаролар билиб қўйиши лозим бўлган бошқа даъво муддатлари ҳам борки, ҳар бир инсон ҳаётида хеч бўлмаса бир марта дуч келиши табиий. Масалан булар:

- Турар жойларни алмаштиришни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги талаб алмаштириш амалга оширилган кундан бошлаб – 6 ой,

- солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг ортиқча тўланган суммаларини ҳисобга олишни ёки қайтаришни сўраш бўйича – 5 йил,

- юк ташишдан келиб чиқадиган талаблар бўйича даъво қўзғатиш – 1 йил,

- масъулияти чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жамиятлар умумий йиғилишининг қарори устидан 2 ой ичида ариза берилиши лозим.

Мазкур даъво муддатлари ўтказиб юборилган тақдирда суд жавобгарнинг даъво муддатини қўллаш ҳақидаги талабига мувофиқ аризани рад этиш ҳақида қарор чиқариши мумкин бўлади.

Даъво муддатини ҳисоблаш

Даъво муддати шахс ўзининг ҳуқуқларини бузилганини билган ёки билиши лозим бўлган вақтдан бошлаб ўтишни бошлайди. Даъво муддатини қўллашга фақатгина судлар ҳақлидир. Суд даъво муддатини тарафлардан бирининг даъво муддатини қўллаш тўғрисидаги талаби (илтимоси) бўйича қўллаши мумкин. Муддатларни ўтиб кетгани ёки ўтган вақтни узрли деб топиш бўйича суд ҳужжатларни тўлиқ текширади. Суд муддат узрсиз сабабга кўра ўтказилган деб топса, даъвони рад этади. Муддатлар узрли сабабларга кўра ўтказиб юборилган тақдирда, бу муддатлар суд томонидан қайта тикланиши мумкин.

Даъво муддати белгиланмаган масалалар

Амалдаги қонун ҳужжатларига кўра муайян турдаги масалалар бўйича судга даъво киритишда даъво муддати белгиланмайди. Масалан:

— шахсий номулкий ҳуқуқлар (интеллектуал мулк ва бошқалар) ва бошқа номоддий бойликларни талаб қилиш масалалари,

— омонатчиларнинг ўз омонатларини бериш тўғрисида банкка қўядиган талабларига,

— фуқаронинг ҳаётига ёки соғлиғига етказилган зарарни тўлаш ҳақидаги талаблар (сўнгги 3 йил тўлаб берилади),

— жиноят туфайли етказилган зарарни тўлаш ҳақидаги талаблар (фуқаровий даъво қўзғатиш йўли билан),

— мамлакат мустақиллиги эълон қилинишидан олдин унинг чегараларидан ташқарига олиб чиқиб кетилган тарихий, маданий ва илмий-бадиий қийматга эга бўлган мол-мулкни ҳамда бошқа қимматбаҳо объектларни қайтариб бериш ҳақидаги ва бошқа талабларга тааллуқли эмас.

Ўз ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилмоқчи бўлган ҳамюртларимизга даъво ариза киритишларидан аввал айнан шу низо бўйича даъво муддати ўтиб кетмаганини аниқлаб олишларини маслаҳат берган бўлар эдик. Зеро, даъво муддатининг ўтказиб юборилиши даъво аризасининг муқаррар рад этилиши ва охир оқибатда тўланган давлат божи ҳам қайтарилмаслигига сабаб бўлиши мумкин.

Баҳодир Аҳмедов