Кино ва адабиёт, «олтин ўрталиқ» изланган «Илҳақ» ва «Оскар» — Режиссёр Жаҳонгир Аҳмедов билан суҳбат

Kun.uz мухбири филм режиссёри Жаҳонгир Аҳмедов билан «Илҳақ» ва унинг атрофидаги фикрлар ҳамда ўзбек киносига оид бошқа мавзулар юзасидан суҳбатлашди.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

— Халқ учун ва турли танловлар учун суратга олинадиган муаллифлик кинолари бўлади. Биринчиси тушунарли. Иккинчи йўналишда ижодкор кўпроқ ўзи ўйлаган фалсафани, фикрларни кинода акс эттиради. “Илҳақ”ни кўпроқ халқ учун олинган кино деб тасаввур қилдим.

— Ҳақсиз. Журналистлар томонидан режиссёрларга деярли берилмайдиган савол билан мурожаат қиляпсиз. Охирги пайтда ўзбек киносида фильмлар шундай тоифаларга ажралиб қолди – кассабоп (томошабинбоп) фильм ёки муаллифлик фильмлари. Муаллифлик фильмлари оддий томошабинга узоқроқ, уларга тушунарсизроқ, фестивалларда қатнашиш учун фалсафий ғояларни ўртага ташловчи фильмлар бўлади. Хос давралар учун яратилади.

Аммо менинг хаёлимда доим бир фикр бор – фильм учун яхши ва ёмон деган категория бўлиши керак. Яхши фильмни томошабин ҳам тушуниши керак. Уни фестивалларда ҳам намойиш эта олиш керак. Иккига ажраган тоифадаги фильмларга қарши эмасман, лекин мен “Илҳақ”да ўз олдимга қўйган вазифа олтин ўрталикни топа олиш эди. Рамзларга қўйилган юкламаларни томошабин ҳам “ўқий олиши” керак. Мисол учун, фильмдаги белбоғ рамзи. Бу нафақат Зулфия опанинг қадрияти ёки фалсафаси, балки бутун миллатимизнинг фалсафаси, миллатнинг умуминсоний қадриятларга муносабатини акс эттирган рамз, деб ҳисоблайман. Мана шу миллий рамз кинони таҳлил қилувчи хос давралар учун ҳам, энг оддий томошабин учун ҳам тушунарли, ҳам таъсирли. Рамзлар фақатгина фикр, фалсафа учун хизмат қилса, бундай рамзларга ижодкор сифатида қаршиман. Рамзлар фильмнинг ғоясини очиш билан бирга томошабинга ўзининг эмоционал таъсирини ўтказиб, уни ларзага сола олиши керак. Белбоғнинг фильм якунида келинлар томонидан боғланиши, белбоғ кульминациясини мутахассислар ҳам, томошабинлар ҳам эътироф этишяпти. “Илҳақ”ни муаллифлик фильми ва томошабоп фильмлар ўртасидаги олтин ўрталикни топишга уриниш деб баҳолаш мумкин.

— Ҳозир берадиган саволим санъат соҳаси вакиллари орасида юз йиллардан буён баҳсли. Яхши кино халқнинг фикри, халққа эргашиб яратилиши керакми ёки халқ унинг ортидан эргашиши керакми? Бу борада Жаҳонгир Аҳмедовнинг фикри қандай?

— Бу борада режиссёр сифатида менинг ҳақиқатим шундай – фильм томошабинни ўз ортидан эргаштира олиши керак. Лекин аввало фильм ижодкорлари халқнинг ортидан эргашган бўлиши керак. Яъни биз халқнинг ичида бўлишимиз, халқнинг дардини англай олишимиз керак. Юрагимиз ўзбекча уриб турган бўлиши керак. Тилимиз ўзбекча гапириши мумкин, ташқи кўринишимиз ўзбекона бўлиши мумкин, бошда дўппи бўлиши мумкин, лекин, минг афсуски, юрагимиз ўзбекча урмаслиги мумкин. Ижодкорнинг юраги ўзбекча уриб турган бўлса, унинг фильми ҳақиқий маънода халқни ўз ортидан эргаштира олади. Бу менинг ҳақиқатим. Ҳар қандай улуғ фалсафа, ғоянинг юраги ўзбекча дукилламаса, у халқни ўз кетидан эргаштира олмайди. Ҳар қандай фильмда ҳам биринчи ўринда миллийликни марказга қўйиб олиш керак.

— «Ғарбда кинолар орқали аввал инсоннинг онгига, кейин юрагига таъсир қилинади. Бизда эса аввал юракка, кейин онгга кирилади», – деган эди кино режиссёр Шуҳрат Аббосов.

— Ғарб томошабини ҳар қандай ҳиссиётни аввал онги, кейин юраги билан қабул қилади. Биз ўзгачамиз. Аввал юрагимиз билан қабул қиламиз, юрагимиз бундан таъсирланса, онгга қадар етиб боради. Аслида икки таъсир воситаси ҳам муҳим. Инсон тамаддунидаги маънавий иммунитетни бадиий асарлар беради. Беришга мажбур. Кўзга кўринмайдиган маънавий вируслар бор, уларга қарши тура оладиган иммунитет вазифасини бадиий ижод ўз зиммасига олиши керак.

— Яхши кинолар яралишида яхши адабиётнинг ўрни жуда катта. Бугунги кино санъати билан адабиётнинг бир-бирига мутаносиблиги борасида фикрингиз қандай?

— Бугун биз оилани ажратиб қўйиб, улардан фарзанд кутаётганга ўхшаймиз. Улар айро ҳолда.

— Демак, кино ва адабиёт бир-биридан узилиб қолган, демоқчисиз?

– Албатта. Маълум бир муддат узилди. Ҳозир қандайдир алоқалар тиклангани рост. Адабиёт кино, театр санъати билан бир тан-у бир жон бўлиб ишламас экан, етук асарларни кутишнинг ўзи мантиқсиз.

— Муаммо қаерда – яхши асарлар ёзилмаётганидами ёки боғлиқлик ришталари узилганидами?

— Халқ ҳалигача “Ўткан кунлар”, “Шум бола” асарларини қалбида асрайди. Классик асарларнинг асосида кучли бадиий асар турибди. “Ўткан кунлар” ўзбек романчилиги асосчиси Қодирий қаламига мансуб. Бу бугунги кинога етмаётган энг асосий жиҳатлардан бири.

Бу ерда ҳар икки муаммо ҳам – яхши асарлар яратилмаётгани ҳам, унга мурожаат қилинмаётгани ҳам бор. Яхши асар ёзилсагина режиссёр унга эътибор қаратади-да, деган хулосани ҳам бериш мумкин. Режиссёр ёзувчилар билан ҳамкорлик қилишни бошласа, шундай кинолар вужудга келади-да, деган фикр ҳам бор. Йирик киноижодкорлар ёзувчиларнинг даврасида бўлишган. Ёки ёзувчилар киноижодкорлар ичида бўлишган.

— Мавжуд манбалар ва улардан фойдаланиб яхши кино қилина олинмаётгани-чи?

— Кино ва адабиёт ўртасидаги узилишга нима сабаб бўлганини билмайман. Ҳозир ўзим ва мен мансуб бўлган авлод ҳақида гапиряпман. Катта авлод киноижодкорларининг адабиёт билан ҳамкорлиги давом этган. Мисол учун, “Илҳақ” фильми. Унинг учун бадиий асос устоз ёзувчилардан Алиназар Бегимназаровнинг “Беш жангчининг онаси” деган асарлари ҳисобланади. Қаҳрамонлар характери, ғоявийлик, аввало бадиий асосда шаклланган бўлиши керак. “Илҳақ”нинг қай маънодаги муваффақиятини “Беш жангчининг онаси” асари билан боғлайман. Кинони бадиий асос билан боғлаш қанчалик муҳимлигини ўз танасида ҳис қилиб кўрган режиссёр сифатида гапиряпман. Ўзим мақсад қилган нарса – ҳозир шаклланаётган ёш ижодкорларнинг ҳикояларидан тортиб, романларигача ўқиб чиқишим шарт деб ҳисоблайман.

— Қозоқлар Тўмарис образини кино қилишди. Кино орқали халқ қаҳрамонни ўзиники деб қабул қила бошлайди. Яъни биз бор манбаларимиз билан ҳам ишламасак, уларни йўқотиб қўйишимиз мумкин...

— Бизнинг регионда жойлашган 3-4 миллат Тўмариснинг қандайдир асослар билан ўзига тегишлигини ҳис қилади. Чунки, биламиз, у даврда ўзбек, қозоқ, қирғиз, туркман деган миллатлар ҳали бўлмаган. Шу жиҳатдан, қозоқ қардошларимизга бизнинг қаҳрамонимизни қайтариб бер, деб бош кўтаришимиз адолатсизлик бўлиши ҳам мумкин. Бу бир томони. Иккинчи томонда, уларнинг Тўмарис образини фильм қилгани биз бу қаҳрамонни бошқа тилга олмаслигимиз керак, дегани эмас. Ўз фильм ва спектаклларимизни қилишда давом этишимиз керак. Тўмарис ҳақида фильм, албатта, бўлади. Бу борада ишлаб юрган режиссёрлардан хабарим бор. У бизнинг халқимизга хизмат қиладиган фильм бўлади.

Сизнинг фикрингизга тўхталадиган бўлсак, бор манбалар, бор қаҳрамонлардан ҳам кино оламида етарли даражада фойдаланилмади. Бу мавзулар фильм қилинмагани, уларга мурожаат қилинмагани фақатгина киночиларга боғлиқ эдими – йўқ. Бу каби саволлардан гўё бу мавзулар ҳар доим очиқ эди, лекин киночилар кўриб-кўрмасликка оларди, деган маъно англашилади. Бундай эмас. Бу қаҳрамонлар ҳақида фильм яратиш учун  маълум муддат керак бўлмади. Бунга талаб ҳам бўлмади. Ижодкорлардан бу сўралмади. Ва буни яратмоқчи бўлган ижодкорларга имкон ҳам яратилмади. Тарихий фильмларни суратга олиш жадал бошланганига 3 йил бўлди. 3 йил ичида янги тарихий фильмлар таржима қилинди. “Исломхўжа”, “Элпарвар”, “Авлоний” “Қўқон шамоли”, “Термизий”, “Саид ва Саида” фильмлари билан мана шу тажриба йўлга қўйилди.

Ёш авлодда тарихий фильмларни суратга олиш бўйича тажриба бормиди? Йўқ эди.

— 1996 йилда Амир Темур ҳақида фильм суратга олинди, ундан кейин катта узилиш бўлди.

 — 1996 йилда олинган фильм атрофида бўлган гап-сўзларни ҳам биласиз. Бизнинг авлод мутахассис сифатида шаклланган даврда тажриба орттиришимиз мумкин бўлган бирон майдон бўлдими? Бирон мактаб бўлдимики, тарихий фильмларни суратга олиш тажрибаси бизга сингдирилса?!

— Ўртада суратга олинган енгил–елпи фильмлар мактаб бўлгулик эмас-да...

— Мактаб бўлгулик эмас эди. Бирдан бундай имкониятларнинг берилиши ижодкорларни сергак торттириб, жиддий мавзуларга эътиборларини буриб берди. Енгил мавзуларга ўралашиб қолган, аслида салоҳияти юқорироқ бўлган ижодкорларни бу ботқоқдан тортиб олмадими? Ижодкорлар шу ердан чиқиб келди. Уст-бошини артди, юзини тозалади ва жиддий мавзуларга қўл ура бошлади. Ҳар бир тарихий фильм жуда катта тадқиқот. Режиссёр фактларни ўрганади, олимлар билан учрашади. Фильмлар бирин-кетин халққа тақдим этила бошланди. Биринчи босқичда Исломхўжа деган тарихий шахс, ислоҳотчи борлигини эслатдик. Фильм ишланишидан олдин Исломхўжа ҳақидаги маълумотлар ҳатто википедияга ҳам жойлаштирилмаган эди. Жойлаштирилган бўлса ҳам, уни қидириб топиб ўқишга талаб катта эмасди. Халқ билмаган қаҳрамонларни диққат марказига олиб чиқиш биринчи натижа бўлди. “Авлоний” фильми чиққандан кейин бир гуруҳ ёшлар Авлонийнинг қабри қаердалигини қидириб топиб зиёрат қилишгани, унинг китобларини тарғиб қилишганининг ўзи мени ҳаяжонга солди. Бу илк тажрибалар.

“Исломхўжа” фильмида бош гримм устасининг ёрдамчиси бўлиб келган қиз – гримм устасининг камида 10та ёрдамчиси бўлади, “Илҳақ” фильмида бош гримм устаси бўлиб ишлади. “Элпарвар” фильмида декораторлар гуруҳида илк бор катта кинода ижодини бошлаган рассом йигит “Илҳақ” фильмида бош рассом сифатида иш бошлади. Ва буни талаб даражасида уддалади. Гримм устаси, постановкачи рассом, либослар дизайнери – ҳаммаси ёшлар. Энг каттаси менман – 37 ёш. 80 фоиз жамоа 30 ёш атрофида. Улар маҳаллий мутахассисларимиз. Маа шу жараёнда ўз мутахассисларимизни тоблаб оляпмиз. Маҳаллий мутахассисларни шакллантириб оляпмиз. Амир Темур ҳақидаги фильмни Ҳолливуддан Спилпергни чақиртириб суратга олдиришимиз мумкин. Бу фақатгина ўша фильмнинг муваффақиятини таъминлаб бериши мумкин холос. Лекин бутун ўзбек киносининг муваффақиятини таъминлай олмайди. Бу тажрибадан ҳам воз кечиш керак эмас, чет элдан режиссёр таклиф этиш ҳам бўлиши керак. Лекин ўзимиз шу фильмларни қилиб кўраётганимиз, ўзимиз шу ютуқларга эришаётганимиз ўзимизники бўлган мутахассисларни шакллантириб беряпти. Нафақат кадр ортидаги мутахассислар, балки кадр ичидаги актёр-актрисалар учун ҳам ўз нафини беряпти. “Илҳақ” фильмида бош рол ижрочиларининг 80 фоиздан ортиғи томошабинларга нотаниш бўлган чеҳралар, лекин 10-15 йилдан бери театрда профессионал фаолият юритиб келаётган актёр-актрисалар. Бугун берилаётган имкониятдан фойдаланиб ишланаётган фильм “Оскар”ни олиши, Канн фестивалида ғолиб бўлишини кутиш мантиқсиз. Мана шунга олиб борадиган йўлни босиб ўтяпмиз.

—  Ҳар қандай кино турли қолиплар асосида баҳолаб кўрилади. Баҳолашнинг яна бир тури борки, кинога кетган маблағ ўша мамлакат аҳолиси сонига бўлиб кўрилади. “Илҳақ” учун кетган маблағнинг аҳоли учун тушадиган улуши қанча?

– Фильмларнинг бюджети ҳақида очиқ-ойдин, шаффоф гапиришни бошладик. Бу ҳам ижобий натижа. “Илҳақ” фильмини аҳоли жон бошига ҳисоблаганда, ҳар бир солиқ тўловчига 300 сўмдан тўғри келар экан. “Илҳақ”ни томоша қилган одам бу фильм учун 300 сўм тўлади, деб ҳисобласак бўлади. Солиқ тўловчиларнинг маблағини оқладик. “Илҳақ” фильмининг республика бўйича миллий премьерасини барча кинотеатрларда бир кунда намойиш этишни кутган эдик. Кинога кетган давлат пулини, керак бўлса фойдаси билан қайтариш мумкинлигини исботлашни истаган эдик. Карантин туфайли теленамойишга мажбур бўлдик. Ҳар қандай шароитда ҳам халқ бу фильмни кутаётган эди, уни кўрсатмаслик адолатсизлик бўларди. Халқнинг олган ҳаяжонидан келиб чиқиб айтиш мумкинки, кинотеатрларга тушиб ҳам, керак бўлса, бир неча маротаба томоша қилган бўлишарди. Шароит туфайли фильмни моддий жиҳатдан оқлашга имкон бўлмади. Лекин режиссёр сифатида айта оламанки, маънавий жиҳатдан фильм ўзини оқлади.

— “Илҳақ” ҳақида кўп гапирилмоқда, таҳлиллар қилиняпти. Уларни қанчалик кузатдингиз? Таҳлиллар ичида “Илҳақ” ўзининг ҳақиқий баҳосини ола билди, деб ўйлайсизми?

– Танқид ва таҳлил. Кинога нисбатан кўпроқ таҳлил сўзини ишлатишимиз керак. Кинонинг илми бу таҳлил. Бу соҳада ҳали ҳам илмий изланишлар давом этяпти. Бундан 100 йил кейин ҳам тўхтамайди. Изланишлар кинотанқид ва кинотаҳлилда сезилиши керак. Кинода ҳам ҳамма нарса кашф қилиб бўлинган, лекин илм тўхтамаслиги керак. Биздаги кинотаҳлилларда эса кўпроқ кинога алоқаси бўлмаган даврлар, шахслар ҳақида тўхталишади. Ёки қайсидир фильмни эслашади, ўзлари севган фильм билан қиёслашади. Ёки ўзлари кўрмоқчи бўлган фильм ҳақида ёзишади.

Режиссёр сифатида уларнинг орзусидаги фильм ҳақидаги эмас, балки мен суратга олган фильм ҳақидаги таҳлилни ўқигим келади. Бир таҳлилни ўқидим. Унда муаллиф фильмда “менга ёққан” ва “менга ёқмаган” жиҳатлар деб таъкидлайди. Яъни муаллиф ўз шахсий дидини бутун ўзбек киносига мезон ва меъёр сифатида таклиф қилади. Бу нотўғри. Қанчалик чуқур таҳлил бўлмасин, ҳеч қачон индивидуал дид мезон бўлмаслиги керак. Жамиятда фикрлар хилма-хиллигини истасак, ҳар икки томон бир-бирининг фикрига тоқатли бўлишига ўрганишимиз керак. Фильмни ёқтирмасликка, уни танқид қилишга қанчалик ҳаққинг бўлса, кимнингдир бу фильмни севишга, бу фильмни яхши дейишга ҳаққи бор. Икки томонни ҳам ҳурмат қилишга ўргансаккина, шунда кинога илм сифатида кириб келиши мумкин бўлган таҳлиллар пайдо бўлади.

— “Илҳақ” ўз ҳақиқий баҳосини топа олган таҳлилларни ҳам учратдингизми?

— Кинога нисбатан адолатсиз муносабатни бот-бот такрорлаб юрган таҳлилчилар ҳам йўқ эмас. Кинонинг камчилик ва ютуқларини адолатли таҳлил қилаётган мутахассислар ҳам бўй кўрсатишяпти. Кино – синтез санъати. Кўпгина таҳлиллар режиссёр кинони олади, бастакор мусиқа басталайди, актёр рол ижро этади деган тушунчада айланади. Кино сон-саноқсиз санъат турларини бирлаштиради. Таҳлил барчасини назардан ўтказа олиши керак. Кино санъати бугун профессионал киношуносларнинг янги авлодига муҳтож. Фикр билдирмоқчи бўлганларнинг муносабатлари ҳам ўрганилади. Лекин кинонинг эртаси учун профессионал таҳлиллар ўта муҳим. Шахсан мен профессионал даражада қилинган таҳлилларни тўплайман. Улар тайёр шпаргалка. Таҳлилни шифокорга ўхшатаман. Унинг вазифаси беморни даволаш, ўлдириш эмас.

Кино танқид, таҳлил, профессионал киношуносларсиз ривожланмайди. Кинотаҳлилнинг кино санъатнинг ривожланишидаги ўрни адабиётникидан кам эмас. Ташхис кино санъатининг янада соғлом, янада тетик бўлишига хизмат қилиши керак. Танқид гармдори сингари аччиқ бўлиши керак. Гармдори эса иштаҳани очади.

— “Илҳақ”нинг муаммоси нимада деб ўйлайсиз?

— Кино сифатидами?

— Кино сифатида.

— “Илҳақ”нинг муаммоси ўзимизда бўлса керак. Ёшлар учун Осиё чемпионатида ёшларимиз иштирок этишди. Жуда яхши ўйин кўрсатиб, ҳал қилувчи ўйинда мағлубиятга учрашди. Мана шу мағлубиятда мен ўзимни айбладим. Чунки ижтимоий тармоқларда сени ватан кутяпти, ютқазишга ҳаққинг йўқ, миллий ғурурнинг тикланиши сенга боғлиқ деган постларни мен ҳам қўйган эдим. Отанг бошини кўтариб юриши учун сен бугун ғалаба қозонишинг керак, деган постларни ўқидим. Мана шу баландпарвоз чақириқлар, менимча, йигитларга халақит берди, ортиқча босим юклади. Улар майдонда ўз ўйинини эркин намойиш эта олмади. Рақиб аввалги ўйиндаги рақибдан бир поғона кучсиз. Лекин йигитларимизнинг хаёлида ғалаба қозонишдан кўра, ютқазиб қўймаслик ҳисси устунлик қилди. Ғалаба қозониш шижоатидан кўра ютқазиб қўймаслик эҳтиёткорлиги устун келди. Бугунги кинода ҳам ана шундай руҳият халал беряпти. Ғалаба қилиш шижоатидан кўра, ютқазиб қўймаслик эҳтиёткорлиги босими остида қоляпмиз. Мана шу босим халал бергани рост. “1917” фильми, “Оддий аскар Райнни қутқариш” фильми ҳақида гапиришади. Лекин шу фильмлар суратга олингунча ўша мамлакат киносаноати босиб ўтган йўлни ҳисобга олишмаяпти-ку. Уларнинг тажрибасини ҳисобга олмаяпсизлар. Бутун жамият қайси босқичлардан ўтди?!

Маънавий, ижодий инқилобга фақатгина хос соҳа вакиллари етиб келмайди, жамият етиб келади. Бугуннинг ижодкорлари бугунги жамиятнинг акси. Ўзбек киносига чегирмалар, амнистия керак деган даъводан узоқман. Бунга балки ҳаққим ҳам йўқдир. Чунки халқ яхши фильмларни етарлича, ҳатто ортиғи билан кутди. Шунинг учун ижодкорлар ҳам тўхтанглар, аввал тажриба тўплаб олайлик, кейин яхши фильмларни қиламиз, деган даъвони қилмаяпти. Ҳолливудга тажриба орттириш учун бизни юборинглар, десак, бугун “Исломхўжа” ҳам, “Илҳақ” ҳам бўлмасди. Буларни катта мақсад йўлидаги карвоннинг манзиллари сифатида қабул қилишимиз керак. 2017 йилда тарихий фильмларни суратга олиш жадал бошланди. Бир йил ичида давлат раҳбарининг 2та қарори эълон қилинди. Биз президент эътиборига оташин, миннатдорлик нутқлари орқали жавоб беришга ўрганганмиз. Бу имкониятларга натижа билан муносабат билдиришни ўрганишимиз керак.

Илёс Сафаров суҳбатлашди.