Инсоният қачондан бери ва нима учун солиқ тўлашини биласизми? – Солиқ мажбурияти тарихи ҳақида

Илк солиқ йиғими жорий этилиши тарихи милоддан аввалги учинчи минг йилликда қадимги Мисрда шаклланган. Библиянинг 47-бўлимида айтилишича, Миср фиръавнлари аҳолини етиштирган ҳосилнинг бешдан бир қисмини солиқ сифатида тўлашга мажбур қилган.

Кейинчалик солиқ амалиёти юнон цвилизациясида ҳам ривож топди. 1799 йилда тарихий Александрия шаҳрининг шарқий ҳудудидан топилган «Розетта ёдгорлиги» бунинг исботи бўла олади. Унда милоддан аввалги 196 йилларда Птоломейлар сулоласида солиқ муносабатлари амалда бўлгани тасвирланади.

Ўрта асрлар солиқчилиги

Ўрта асрларда Европада мерос, эгалик ва харид учун янги солиқ турлари амалга киритила бошланади. Бу солиқлардан олинадиган тушум, асосан, уруш даврларида мудофаа учун зарур бўлган.

Хитой ҳам илк солиқ тартибларини жорий этган давлатлардан бири. Тан сулоласи (618-907) ва Сонг сулоласи даврида (1127-1279) аҳоли рўйхатга олинади ва бу асосида уларга солиқ тўлаш мажбурияти юкланади.

Йиғилган пул эса армияга, бундан ташқари, ирригация ва транспорт қатнови учун зарур бўлган каналлар қурилишига ёки шунга ўхшаш ижтимоий лойиҳаларга сарфланган.

Марказий Осиёдаги солиқлар

Милоддан олдинги биринчи минг йилликнинг бошларидаёқ Марказий Осиё ҳудудларида кўчманчилик шароитида, ўзлари учун қулай жой излаб юрган кўплаб уруғ ва қабилалар ер майдонлари, сув, ўтлоқларни эгаллаш мақсадида курашиб келишган. Айрим ҳолларда эса улар ўзларидан кучлироқ қабилаларга ер солиғи, яъни ўлпон тўлаб турганлар.

Лекин форс ҳукмдори Доро даврига келганда илк бор доимий тартибдаги солиқлар жорий қилинади. Доро солиқ тизимини фақат ўз мамлакатида эмас, балки эгаллаб олган мамлакатларига ҳам жорий этади. Эроннинг қадимги Персапол шаҳридан топилган узоқ аждодларимиз – бақтрияликлар, хоразмликлар, сўғдлар ва саклар тасвирлаган расмларда, саклар кийим-кечак, бақтрияликлар туя ва идишлар, хоразмликлар дудама ханжар, жангавор болта, билагузук ва отни шоҳга олиб бораётган манзара чизилган. Бу улар тўлаётган солиқ турлари сифатида тахмин қилинади.

Кейинчалик Александр Македонский Марказий Осиёни босиб олгач эса ерлик аҳоли солиқларни юнонлар тамойили бўйича тўлай бошлаган: солиқлар даромад солиғи ва эҳсонлардан иборат бўлган. Даромад солиғи даромаднинг ўндан ёки йигирмадан бири миқдорида ундирилган, сабаб сифатида эса жамоат манфаатларини ҳимоя қилиш мақсади кўрсатилган.

Касб эгалари учун алоҳида солиқ турлари

651 йилдан бошлаб, Марказий Осиё ҳудудида араблар ҳукмронлиги ўрнатилади. Бу даврда солиққа тортиш тизими мураккаблашган ва турли хилдаги солиқлар пайдо бўлган.

Масалан, закот мол-мулкнинг 2,5 фоиз миқдорида олинадиган солиқ бўлиб, камбағаллар, етимлар ва йўловчиларга хайр-эҳсон бериш мақсадида ундирилган. Ер учун хирож солиғи олинган. Жузяни мусулмон бўлмаган фуқаролар (озод эркаклар) тўлаганлар. Хотин-қизлар, кексалар, камбағаллар ва қуллар бу солиқни тўлашдан озод қилинган. Жузяни ҳисоблашда ўзига тўқлик даражаси ҳисобга олинган ва солиқ пул ёки натура шаклида ундирилган.

Бундан ташқари, чорвадорлардан, ҳунармандлардан ва савдогарлардан солиқлар олинган.

Солиқ йиғувчилар учун маош жорий этилиши — Амир Темур ислоҳотлари

Амир Темур солиқ сиёсатининг асосий йўналишлари «Темур тузуклари»да ифодаланган: «Амр этдимки, раиятдан мол-хирож йиғишда уларни оғир аҳволга солиб қўйишдан ёки мамлакатни қашшоқликка тушириб қўйишдан сақланиш керак. Негаки, раиятни хонавайрон қилиш (давлат) хазинасининг камбағаллашишига олиб келади. Хазинанинг камайиб қолиши эса сипоҳнинг тарқалиб кетишига сабаб бўлади».

Амир Темургача бўлган даврда солиқ йиғувчиларнинг иш ҳақи солиқ тўловчилар ҳисобидан бўлган. Шунинг учун улар қонунда кўзда тутилмаган солиқларни ундиришга ҳам ҳаракат қилар эдилар. Амир Темур солиқ ундирувчиларга халқнинг устига юк бўлмаслиги учун уларга маош тайинлади.

Амир Темур даврида асосан деҳқончилик билан боғлиқ бўлган хирож ва ушр солиқлари амал қилган. Савдогарлар ва ҳунармандлар тамға ёки закот тўлашган, чегарадан ўтган моллар ҳисобидан бож олинган. Бу солиқлар давлат хазинасининг асосий манбайи ҳисобланган.

Замонавий шаклдаги даромад солиғининг ватани – Буюк Британия

Европа давлатларида ҳам солиқ ундиришнинг ўзига хос тарихи бор. Масалан, Англияда қирол Жон томонидан 1203 йилда жунга экспорт солиғи жорий этилган. 1275 йилда эса қирол Эдуард вино солиғини жорий этади. 1572 йилда Англияда камбағалларни қўллаб-қувватлаш мақсадида камбағаллик солиғи ҳам амалга киритилади.

1707 йил 1 май куни Буюк Британия ташкил топгач, Англия ва Уелсда 1696 йилда юзага келган пул дефицити муаммосини бартараф этиш учун янги солиқлар ҳақида ўйлана бошланади. Ва тез орада даромад солиғи ғояси вужудга кела бошлайди.

Одамлар дастлаб даромад солиғи тўлашдан бош тортишади. Улар ўзлари топган даромаднинг маълум қисмини давлатга ўтказиш шахс эркинлигига таҳдид деб ҳисоблашган. Булар туфайли Буюк Британияда даромад солиғи доимий равишда жорий этилиши учун 1842 йилга қадар вақт ўтади.

АҚШ: Илк солиқ ҳужжатидан то одатий тартибдаги тўлов муносабатларигача

АҚШда даромад солиғини жорий этиш фуқаролар уруши (1861 йил) тарихи билан боғланади. Абраҳам Линколн АҚШ тарихида биринчи бўлиб, 1861 йил 5 августда шахсларнинг топаётган даромадларидан давлатга даромад солиғи тўлашлари лозим экани тўғрисидаги қонунга имзо чекади. Солиқлар тушуми уруш ҳаракатларини қўллашга йўналтирилиши кўзда тутилган эди.

1894 йилда эса Конгресс томонидан федерал даромад солиғи жорий қилинади. Бироқ бир йилдан сўнг АҚШ Констититуцион суди уни қонунларга зид деб топган. Сабаби федерал даромад солиғини тўлаш тартибида ҳар бир штатнинг аҳолиси сони алоҳида тартибда ҳисоблаб чиқилмаган эди.

Кейинчалик эса Конгресс томонидан 1909 йилда Конституцияга 16-ўзгариш киритилади. Бу ўзгариш штат аҳолисининг сонидан қатъи назар, ҳар бир одамнинг шахсий даромадларини солиққа тортишга имкон берган.

Ўзгариш 1913 йилга келибгина етарли сонли штатлар томонидан ратификация қилинган ва ҳозирга қадар америкаликлар ўз даромадларидан давлатга солиқ тўлаб келишади.

АҚШ солиқ тизими прогрессив тизимга асосланган: яъни қанча кўп даромад олинса, солиқ ставкаси ҳам шунча баландроқ бўлади. Солиқ тўловчилар баъзида солиқ юкини камайтириш учун турли имтиёзлардан ҳам фойдаланиши мумкин.

Солиқ ставкалари ҳам ҳозирга қадар турлича бўлган. Бу, айниқса, юқори даромадли шахслар учун сезилади. Даромад солиқлари доимий асосда тўлана бошланган 1913 йилда эса ставкалар 7 фоизни ташкил этган.

Ҳозирда АҚШда солиқ тушумларининг қарийб ярмини жисмоний шахслар тўлаётган даромад солиғи ташкил қилади.

Ўзбекистондаги солиқ мажбуриятлари

Ўзбекистонда ҳам фуқаролар ва юридик ташкилотлар турли солиқлар тўлашади: даромад солиғи, қўшилган қиймат солиғи, ягона солиқ тўлови, айрим товарларга нисбатан акциз солиғи, ер қаъридан фойдаланганлик учун солиқлар ва махсус тўловлар, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ.

Янги таҳрирдаги Солиқ кодексига биноан, Ўзбекистон резидентлари бўлган жисмоний шахслар учун жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғининг асосий ставкаси – 12 фоиз, дивидендлар ва фоизлар кўринишидаги даромадлар учун фоиз ставкаси – 5 фоиз этиб белгиланган.