Тошкент вилояти Ангрен шаҳри яқинида Жигаристон қишлоғи бор. Бу қишлоқ тарихини ҳамма ҳам билмаса керак. Катта ёшли юртдошларимиз орасида 1991 йилда содир бўлган мудҳиш воқеадан хабардорлар талайгина. Мустақил бўлмасимиздан аввал, ўша йил май ойида табиий-техноген офат натижасида ана шу қишлоқнинг бир қисмини кўчки босиб қолади. Бутун бошли оилалар ер остида қолади.
Мудҳиш воқеанинг сабаблари кўп. Масъулларнинг масъулиятсизлиги, қурилиш ишлари, аҳоли бепарволиги ва ҳоказо.
Ўша ҳалокатда омон қолган, фарзандларини аранг қутқариб олган бўлса-да, аммо ота-онаси ва акаси тириклайин ер остида қолган Қурол Рахов биз билан суҳбатда 29 йил аввалги воқеа тафсилотларини сўзлаб берди.
Воқеа картинаси, фожиа азамати ва ҳайбати, инсон омили ва табиат ҳодисаси кўламини қишлоқ чеккасига – ўша бир пайтлари қишлоқ бўлган, ҳозирда зиёратгоҳ ташкил этилган жойга бориб, Қурол амаки билан суҳбатлашгач, оз бўлса-да тушундик, ҳис қилдик.
Аввалига воқеанинг расмий талқинини келтириб ўтсак:
«Кучли жала ва сейсмик таъсир натижасида 1991 йилнинг 4 май куни Тошкент вилоятининг Ангрен шаҳридаги Жигаристон посёлкаси районида табиий офат — кўчки юз берди ва у моддий зарар етказди. Уй-жойлар, хўжалик иморатлари, коммуникациялар, йўллар ва бошқа иншоотлар зарарланди. Қурбон бўлганлар бор.
Вазирлар Маҳкамаси қайд қиладики, Жигаристон посёлкасида юз берган кўчки тасодифий ва кутилмаган ҳодиса эмас. 1990 йилнинг апрель ойидаёқ ёки воқеа юз беришидан бир йил олдин ЎзССЖ Давлат геология қўмитасининг инженерлик-геология хизмати 33 хонадондан аҳолини хавфсиз жойга дарҳол кўчириш ҳақида халқ депутатлари Ангрен шаҳар Совети (ўртоқ Юсупалиев)га расмий хатлар йўллаган эди.
ЎзССЖ Вазирлар Маҳкамаси 1990 йилнинг 5 май куни Тошкент вилоят ижроия қўмитаси (ўртоқ Сайдалиев)га ва «Средазуголь» ишлаб чиқариш бирлашмаси (ўртоқ Лелеко)га бу масалани дарҳол кўриб чиқиб, қабул қилинган чора-тадбирлар ҳақида жумҳурият Ҳукуматини 10 кун муддат ичида хабардор қилишни топширган эди. Лекин ҳеч қандай амалий чора-тадбирлар кўрилмади.
Бу масалага номаълум сабабларга кўра хавфли зонадан кўчишни рад этган Жигаристон аҳолисининг гапларига учиб, Ангрен шаҳар ижроия қўмитаси раҳбарлари мазкур масалага муросасозлик билан, бефарқ муносабатда бўлганликларини алоҳида қайд қилиш керак.
Мазкур раҳбарлар сансалорлик, ишда уюшқоқсизликка йўл қўйдилар, бу билан ана шу фожианинг олдини олиш юзасидан ўз вақтида чора кўрилмади», – дейилади Ўзбекистон Совет Социалистик Жумҳурияти Вазирлар Маҳкамаси раиси Ислом Каримов имзолаган қарорда.
Қурол Рахов эса бизга қуйидагиларни ҳикоя қилиб берди.
«Мен 40 ёшимгача шу ерда яшаганман. Асосан қариндошлар, ака-ука, жигарлар яшагани учун ҳам бу ер Жигаристон дейилади. Бу ерга 1991 йил 22 апрелда ишчилар булдозерлар билан келиб, шу ерни отвал қилишларини айтишди. Мен уларга ҳали тупроққа тегиб бўлмаслигини, апрель ойи бўлгани учун тупроқ намлигини айтдим. Ходимлар қанча тез иш битса, шунча тез маош олишини айтиб, булдозерларда ишни бошлади.
Мен 100 ёшли отамга кўчишимиз кераклигини айтдим, отам розилик билдирмади. Бизни на оқсоқол, на бошқа киши келиб, бу ердан кўчиш ҳақида огоҳлантирмади. Ҳокимиятга бизга бирор жой ёки квартира берилишини сўраб бордим. Бироқ улар жой ажратмади.
4 май куни эрталаб 6да ишга кетдим, 20та кам 7да уйимни тупроқ босганини хабар қилишди. Келсам, ҳамма ёқни тупроқ босиб қолган. Кўчкидан олдин биз турган бу ерлар камида 25-30 метр чуқурликда бўлган.
Воқеани эшитиб, Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг 400 нафар ходими, Худойберганов, Жўрабеков, Ислом Каримов келди. Тупроқни 10 метр суриб чиқишди, аммо ҳеч нима топишолмади. Кейин ўша пайтда муфтий бўлган Муҳаммад Содиқ келиб, тупроқ остида қолиб кетганларни безовта қилмай, шу жойни шаҳидлар қабристони қилишни таклиф қилди.
Шундай қилиб, 29 йилдан бери ҳудуд шаҳидлар қабристони бўлиб келяпти. Ота-онам, укам тупроқ тагида қолиб кетган. Эгизак фарзандларим, аёлимни тупроқдан чиқариб олдик. Катта қизимни 11 метр чуқурликни ковлаб топдик. Икки нафар ўртоғим ҳам тирик қолган, уларнинг 6-7та фарзандларини ҳам қум босиб қолган. Худога шукур, аёлим, 7 нафар фарзандим тирик қолган.
Aтрофда 70-80 йиллик дарахтлар бор эди. Ҳеч нима қолмади. Бу ерда канал ҳам бўлган. Қум кўчганда унинг 100-200 метр жойи ёпилиб қолган. Кейин қувур олиб келиб канални зўрға очганмиз», – дея ҳикоя қилади суҳбатдошимиз.
Хатолардан хулоса чиқарган халқ кучли ва оқилдир. Содир бўлган ва афсуски бўлаётган офатлар бизга дарс бўлиши, келгусида бундай ҳолатлар такрорланмаслиги учун, табиий офатлар рўй берганда эса ақалли талафотни камайтириш учун чоралар кўришимиз, фожиаларнинг олдини олишимиз зарур.
Бобур Акмалов тайёрлади.
