2016 йилгача бўлган даврда «миллий мафкура», «маънавият» атамалари доим қулоғимиз остида жаранглаб турарди. Зангори экран, ташкилотлар, таълим даргоҳлари, кўчалар ҳам ҳаворанг баннерлардаги баландпарвоз гапларга тўлиб кетганди. Кўпчилигимиз улардаги сўзларни ёдлаб ҳам олгандик. Ҳукумат ўзгарган бўлса-да, ҳозир ҳам мафкуравий баннерлар билан ҳамнафас яшамоқдамиз.
Ижтимоий объектлар фасадини безовчи, кўчаларга «файз» берувчи, қандайдир фойдаси борлиги исботланмаган баннерлар фуқаролар ҳаёт тарзини фаровонлаштиришга хизмат қилармикин? Собиқ иттифоқдан мерос қолган тарғибот баннерлари бугунги кун учун долзарбми? Харажатлари аксари солиқ тўловчилар зиммасида бўлган баннерлар бизга қанчалик керак?
Бизнесга айланган соҳа
Турмушимизнинг бир бўлагига айланган мафкуравий тарғибот баннерлари аллақачон бизнеснинг бир турига айланган. Ундан жуда кўпчилик моддий манфаатдорлиги сир бўлмаса керак. Ушбу баннерлар ихтисослашган фирма ва босмахоналар томонидан тайёрланади. Шундай фирмалардан бирида маълум муддат фаолият юритган ходим билан боғланиб, айрим маълумотларни олдик.
Унинг айтишича, фирма ўзи ишлаб чиқарган маҳсулотларни ташкилотларга харид қилишлари учун расмий хат орқали мурожаат этган. Масалан, коррупция ва терроризмга қарши тарғибот материаллари қайси ташкилотга зарур бўлса, уларга етказиб берилган. Юқори турувчи орган, масалан, маълум вазирликка таклиф этилган баннерлар мавзуси ёқса, улар буни харид қилади. Тизимнинг қуйи поғонасидаги органларга эса юқори турувчи орган томонидан расмий хат тайёрланади, уларнинг рўйхати берилади. Сўнг фирма томонидан қуйи ташкилотларга маҳсулотларни «ўтказиш» учун ўша расмий хат асос қилиб олинади.
Фирма ходимлари расмий хатни тизим ташкилотларига жўнатган. Унда «мавжуд сиёсатни тарғиб этишда амалий ёрдам беришингиз сўралади» деган «тавсиявий» характердаги фикрлар келтирилади.
«Ташкилот раҳбарлари баннерларни сотиб олишни рад этишлари ҳам мумкин. Бу ҳолатга ҳам олдиндан тайёргарлик кўрилган. Юқорида турган органга қуйи ташкилот рад жавобини берганлиги тўғрисида «хат» чиқарилиши айтилгандан сўнг улар ҳам мақсад нималигини тушуниб олишар ва харид қилишга, табиийки, мажбур бўлишарди», – дея ҳикоя қилади суҳбатдошимиз.
Шу соҳадаги бошқа бир хусусий фирма вакили билан гаплашганимизда, қуйидаги фикрларни билдирди.
«Бирон мавзуда тарғибот материаллари тайёрлашдан олдин ҳозир қайси мавзу, қайси йўналиш актуаллигини ўрганиб чиқамиз. Масалан, соғлиқни сақлаш, таълим, коррупция каби мавзуларга кўпроқ мурожаат қиламиз. Маълум ташкилотга тарғибот плакатлари ўша ташкилотнинг фаолиятидан келиб чиқиб тайёрланади ва харид қилишлари учун таклиф этилади. Харидлар биржа орқали амалга оширилади.
Плакатлардаги матнга келадиган бўлсак, шунга масъул бўлган ходим томонидан тайёрланади. Матн тайёрлашнинг ҳам қоидалари бор. У мавжуд сиёсатга мувофиқ келиши, маънавий муҳитга салбий таъсир ўтказмаслиги ва бошқа муҳим жиҳатларни қамраб олади», – дейди ижтимоий баннерлар соҳасида фаолият юритувчи ҳамюртимиз.
«Шиорлар фонида ўзимни суратга олишимдан мақсад – ҳукумат механизмлари омма онгини совет давридаги каби бошқараётганига урғу беришдир»
Фотограф Умида Аҳмедова мафкуравий баннерлар олдида суратга тушиб, яқинда Тошкентда SNAP (Средство наглядной агитации и пропаганды) номли фотокўргазма ташкил қилди. Ижодкор нима учун бу кўргазмани ташкил қилгани, умуман, тарғибот материаллари ҳақида фикрлари билан қизиқдик.
«Кўчаларда мафкуравий баннерларни суратга олиш фикри менда анча йиллар олдин пайдо бўлган. Собиқ иттифоқ даврида ҳам ўша давр тузумига оид шиорлар осиларди. Ўшанда уларни суратга олмаганимга жуда афсусланганман, чунки бу шиорлар ҳам ўтмишнинг бир бўлаги. Мен эса шу ўтмиш ичидаги инсонман.
Мустақилликка эришганимиздан кейин ҳам ушбу анъана сақланиб қолди. Шакл ўзгарди, лекин мазмун ўша-ўшалигича қолди, деярли ўзгармади. Собиқ иттифоқ даврида шиорларда оқ ва қизил ранглардан фойдаланилган бўлса, мустақиллик йилларида эса кўк фонга бахтли инсонларнинг фотосуратлари жойлаштирилиб, дуч келган жойга илинди. Баннерлар бўлмаганда эса деворга бўёқ билан ёзилди. Айрим жойларда баннерларнинг аҳволи жуда ачинарли эди. Шу тариқа, одамлар ўз дунёсида, баннерлар алоҳида ўз дунёсида яшайверди.
Мустақилликка эришилгач, шиорлар ёзилган қизил байроқлар ўз ўрнини «Ўзбекистон – келажаги буюк давлат!»лиги ҳақидаги таъкидга бўшатиб берди. Мана шундай шиорлар фонида ўзимни суратга олишимдан мақсад – эътиборни ҳукумат механизмлари омма онгини совет давридаги каби бошқараётганига қаратишдир», – дейди Умида Аҳмедова.
«Ватанни севиш учун сиёсий воситаларнинг мутлақо кераги йўқ»
Журналист Мирзаёр Эркинов ижтимоий тармоқдаги саҳифасида мавзу юзасидан ўз фикрларини ёзиб қолдирган.
«ССВ мутасаддилари коронавирусга қарши курашда дезинфекцион туннелларнинг бефойдалиги ҳақида ёзди. Миллиардлаб сўмларнинг ҳам хлор билан шалаббоси чиқиб ётган кириш йўлакчаларидек шалаббоси чиқди-ю қолди. ССВ кеч бўлсаям, туннелларнинг зарарли эканлигини тан олди, лекин давлат бюджетидан пуллар бефойда совурилаётган яна бир харажат бор.
Уни биз йиллар давомида кўриб келамиз. Ҳаворанг градиент фон. Times New Roman ёки Аrial шрифтида ёзилган гап ва фотошоп қилинган обидалар ансамбли.
Бу харажат пойтахтдан тортиб энг кичик қишлоққача, мактабдан тортиб боғчагача етиб борган. Унинг оти – мафкуравий пропаганда баннерлари. Улар ҳам дезинфекцион туннеллар каби бефойда, лекин мана неча йиллардан буён Ўзбекистонда ғажувчи катта тизимга айланиб улгурган. Баландпарвоз шиорлар, мадҳлар, СССР давридаги мафкуравий чорловлар каби ҳамон чоп этилиб, ҳар ёнга илиб келинмоқда.
Ватанни севиш учун сиёсий воситачи ёки воситаларнинг мутлақо кераги йўқ. Қолгани эса манфаат учун қилинадиган қуруқ сафсата. Типик янги ўзбекнинг ташқи қиёфаси ва амбициялари (катта қисмида пул ва обрў, тўй-томоша, гуллар, нақшларга тўла понт, машина) ўзгаргани рост, лекин унинг ички дунёси ўзгариши, такомиллашуви ҳам керак».
«Баландпарвоз шиорлардан камчиликни яширишда ҳам фойдаланилган»
Мавзу юзасидан Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист Олим Тошбоев билан ҳам суҳбатда бўлдик.
«Мафкуравий баннерлар амалиёти собиқ иттифоқ давридан қолган усул. Ўша даврда ҳар қадамда шўро мафкурасига даъват этувчи шиорларни учратардик. Одамлар уларга тўқнашиб, ўралашиб ҳаёт кечирарди. Бу шунчалик онгимизга сингиб кетган эканки, мустақиллик давридаям бундан воз кечолмадик. Бундай шиорларнинг одамлар ҳаётида бирон-бир фойдаси бўлдими?! Афсуски, йўқ. Бутун бир авлод бундай шиорбозликдан безиб кетди. Сиёсат оддий одамлар турмуш тарзини ҳам чирмовуқдай ўраб олиб, руҳиятига салбий таъсир этди.
Дунёда биз каби халқлар давлат, жамият мафкурасига эргашади, сиёсий жараёнларга бевосита ёки билвосита аралашади. Лекин ҳар қадамда шиорга тўқнашиб, бошини уриб яшаётгани йўқ. Сиёсат, ғоя, мафкура жамият аъзоларининг ҳаётида, кундалик турмушида акс этсагина, у қудратли кучга айланади. Миллат, жамият мафкурасига муҳаббат инсон юрагида бўлади. Уни моддийлаштириб, кўча-кўйга илиб қўйишдан ҳеч қандай фойда йўқ.
Собиқ иттифоқ даврида бир анъана бўларди. Ўша даврда яшаган авлод яхши эсласа керак: ағанаб кетган девор, ахлатхона, кўримсиз жойлар улкан шиорлар билан бекитиларди. Шиорлар айбни яшириш воситаси ҳам эди. Мутафаккирларнинг гаплари аҳамиятсиз жойларга ёзиб қўйиларди. Гўё, шу билан мафкура тарғиб қилинаётгандек. Истиқлол йилларида бу усулдан шу қадар фойдаландикки, ҳатто автомобилларга ёқилғи қуйиш шохобчалари (АЁҚШ)га ҳам «Ўзбекистон – келажаги буюк давлат» деб ёзиб қўйишдан ўзимизни тия олмадик. Ахир, бу жуда кулгили-ку!»
Хулоса
Нима деб ўйлайсиз, кўчада осилиб турган коррупцияга қарши тарғибот баннери унга қараган одамни коррупциядан қутқариб қолиши мумкинми? Агар плакатлардан фойда бўлганида, коррупция бўйича халқаро рейтингларда қуйи ўринларда юрмаган бўлармидик?
Баннерлардан фойда борлигини кўрсатувчи илмий тадқиқотлар борми, бюджетдан улар учун пул ажратаётганда харажатнинг мақсадли экани нима билан асосланади? Буни ҳеч ким аниқ айтиб бера олмаса керак.
Танқид қилишга бундан жиддийроқ мавзулар бор-ку, дейишингиз мумкин. Лекин сиз эътибор бермайдиган, қарашни ҳам баъзида истамайдиган баннерлар биз, солиқ тўловчиларнинг ҳисобидан харид қилинмоқда. Плакатбозлик бюджетга қанчага тушиши бўйича ўрганишлар олиб борилса, бир нечта мактаб ёки шифохонага зарур шароитлар қилиб беришга етгулик каттагина сумма келиб чиқиши шубҳасиз.
Муҳаббат Маъмирова
