Ўзбекистонда чорванинг катта қисми (таҳлилчиларга кўра, бу кўрсаткич 90 фоиз атрофида) аҳоли хонадонларида етиштирилади.
Марказий Осиё минтақасида кўп йиллардан буён кузатилаётган қурғоқчилик, яйлов ерлари деградацияга учраши ва тинимсиз ўзлаштириб борилиши, концентрат озуқалар нархи кескин ошиб кетиши чорва боқувчиларни жиддий муаммолар билан тўқнаштирмоқда.
Бугун одамларда чорвасини бозорга чиқариб сотиш ёки гўштга топширишдан бошқа чора йўқдек...
Kun.uz Ўзбекистонда чорвачиликнинг шу каби муаммоларига бағишлаб туркум репортаж ва интервьюлар уюштириш орқали бу масалага ҳукумат эътиборини қаратишга ҳаракат қилиб келмоқда.
Қишлоқ хўжалиги фанлари доктори, Тошкент давлат аграр университети профессори Баҳром Азизов ҳам ҳукумат жиддий ва тезкор ислоҳотлар бошламаса, чорвачилик соҳаси инқирозга қараб кетишидан огоҳлантирди.
— Сўнгги йилларда кўплаб олим, чорвадор ва томорқачилар Ўзбекистон чорвачилиги муаммолари ҳақида чиқишлар қилмоқда. Унга кўра, соҳада яйлов етишмаслиги, озуқа нархи, зот янгилаш, шунингдек, гўшт ва сут етиштиришдаги муаммолар йиғилиб қолган. Сиз соҳа олими сифатида Ўзбекистон чорвачилигининг бугунги аҳволини қандай баҳолайсиз?
— Бу соҳада муаммо кўп. Чорвачиликни ривожлантириш учун кўплаб ишлар қилиниши керак. Шундан қуйидаги бешта йўналишда асосий ислоҳотлар амалга ошириш керак деб ҳисоблайман:
1. Зот яхшилаш;
2. Чорва учун ер майдонлари ажратиш;
3. Озуқа мувозанатини тузиш;
4. Тўғри озиқлантириш;
5. Қулай шароитлар яратиш.
Рўйхатдаги дастлабки икки масала давлатга боғлиқ эди ва бу ишлар қилиняпти.
Ўзбекистонда бугун 12 млн бошдан зиёд зотдор қорамол бор. Шундан 4,5 млн боши соғин сигирлар. Демак, бир йил ичида қорамолларнинг умумий сони 2 фоизга (250 минг) ошди.
Ўзбекистонга олиб келинган қорамоллар учун давлат етарли миқдорда ер ҳам ажратяпти. Бу камми? Етарли. Лекин соҳада барибир муаммолар бор. Муаммо шуки, биз ўша қорамолларни тўйдира олмаяпмиз.
Зотдор қорамол билан зотсиз (хашаки) қорамолнинг фарқи сўралса, зотдор қорамолларнинг ҳар томонлама потенциали юқорилигини айтиш мумкин. Уларга 20 кг ем ёки 20 озуқа бирлигида пичан берсангиз ҳам тўймайди. Чунки зотдор молнинг иштаҳаси яхши. Биздаги хашаки қорамоллар эса бир қулоч пичан берсангиз тўяди. Чунки улар шунга мослашган.
Биз қорамол тўйдиришимиз учун замонавий усул ва технологияларга ўтишимиз керак. Ҳа, сўнгги 30 йилда чиндан ҳам қорамолларнинг сони ва унинг маҳсулоти фоиз ҳисобида уч баробарга ошди. Аммо аҳоли сони ҳам 1,6-1,7 баробарга ортган.
Соҳада ўзгаришлар бўляпти, лекин етарли эмас. Нима учун етарли эмас? Чунки натижани нарх-навога қараб хулоса қиламиз. Гўшт нархи арзонми? Йўқ, қиммат. Масалан, бугун гўштнинг ўртача нархи 55-56 минг сўм, 1 литр сутнинг қадоқлангани эса ўртача 8-10 минг сўм. Бу нархлар Марказий Осиё ва яқин атрофдаги давлатлар билан солиштирганда яхши кўрсаткич эмас.
Биз чорвачиликнинг барча соҳаларини ўзаро узилиб қолмаган занжир каби ишлайдиган тизимга айлантириб олишимиз керак. Масалан, биз деҳқончилик ва ўсимликшуносликни ривожлантирмай туриб, чорвачиликни ривожлантира олмаймиз. Чунки чорвачиликнинг озуқаси деҳқончилик ва ўсимликшуносликка боғлиқ. Ўсимликлар эса ҳайвондан чиқадиган органик ўғит ҳисобига ўсади.
— Ўзбекистонда чорва хўжаликларининг бир бош чорваси учун сувли ерлардан 35-40 сотих, лалми ерларда эса 2 гектаргача ер майдони ажратилади. Бу стандарт чорвачилиги ривожланган давлатлар – Нидерландия, Бельгия ёки Латвиядаги билан деярли бир хил. Уларда ҳам бир бош чорвага 26-30 сотих ер ажратилади.
Хўш, ер ажратиш бўйича стандартлар бир хил экан, натижадорлик қандай? Бу давлатларда битта соғин сигир ўртача 30-40 литрдан сут беради. Бизда эса кўпи билан 10-15 литр. Нега бир хил стандартда натижадорлик турлича бўляпти?
— Чорвадор фермерларга энг яхши, сувли ерлар берилди, лекин натижадорлик кутилгандай бўлмаяпти. Биз кўпинча айбни ўзимиздан эмас, об-ҳаво, зот, навдан қидирамиз. Иссиқ деймиз, ваҳоланки, чорвачилиги ривожланган Исроилда об-ҳаво биздан бир неча марта иссиқ. Исроилда ҳаммаёқ чўл.
Дунёда чорвачилиги ривожланган давлатларни кўринг, фермер хўжаликлари ва олий таълим муассасалари ўртасида боғлиқлик, доимий ҳамкорлик бор. Улар фақат ижрочи бўлади. Олимлар берган тавсияни қилади. Олинган фойданинг 1-2 фоизини ўша университетларга беради.
Нега Нидерландияда бор-йўғи 4 фоиз аҳоли қишлоқ хўжалиги соҳасида ишлайди-ю, соҳа ривожланиб кетган? Нима учун 26-30 сотихдан улар 30-40 литр сут олади? Ахир Нидерландиянинг ер майдони бизнинг Бухоро вилоятига тенг келмайди-ку? Ёки Бельгиянинг майдони Қашқадарё ҳудудича келади.
Бундан ташқари, бу давлатларда қишлоқ хўжалиги фақат ёғингарчилик ҳисобига қилиняпти. Улар бир мавсумда фақат бир марта ҳосил олади. Бу давлатларда энг қимматли ва етишмайдиган нарса — қуёш. Бизда эса қуёш муаммо эмас. Вегетация кунлари 200 кундан ортиқ.
Хўш, уларнинг ютуғи нимада? Уларнинг ютуғи – уларда ҳар бир иш илм устига қурилган. Уларнинг яйловлари бизникига ўхшаб қуруқ яйловлар эмас, уларнинг яйловлари маданий яйлов. Маданий яйлов дегани энг яхши ўтлар аралашмаси дегани.
Улар озуқанинг фақат нисбатига эмас, турига қарайди. Биз мана шу давлатлар ниманинг ҳисобига илгарилаб кетаётганини жиддий ўрганишимиз керак.
Бизнинг энг катта хатомиз – чорва боқувчилар озуқа мувозанати нималигини билмайди. Озуқа мувозанати бу – чорва озуқасида турли маҳсулотларнинг мувозанатли бўлиши дегани. Чунки чорва қандай еса, шунга яраша маҳсулот беради. Биз етарли озуқа бермай туриб, кутилган сут, кутилган гўштимизни ҳеч қачон ололмаймиз.
Одамлар ҳозир соғин сигири 10 литр сут берса, бутун маҳаллага жар солади. Ваҳоланки, чорвачилиги ривожланган давлатларда 30-35 литрдан кам сут берган сигирдан воз кечишади.
Биз соҳани ислоҳ қилишни истасак, энг серҳосил экинлар уруғчилигини ҳам ташкил қилишимиз керак. Афсуски, бизда кўп фермер ёки талабалар чорва учун ўта фойдали экинлар – судан ўти, жўхори, тариқни билмайди. Улар фақат сомон, маккажўхори ва бедани билади.
— Шу мавзуда соҳа олимларидан бири Насриддин Халилов билан уюштирилган интервьюга ўқувчилар, мутахассислар ижобий муносабат билдирди. Улар муаммо тўғри кўтарилганини айтишди. Аммо интервью Ветеринария ва чорвачиликни ривожлантириш давлат қўмитаси вакилларини хурсанд қилмаган кўринади. Чунки улар интервьюда провокация, ёлғон маълумотлар кўп деб эътироз билдиришди. Шу маънода сиз қўмитаси фаолиятига қандай баҳо берган бўлардингиз?
— Мен бу қўмитани билмайман. Очиғини айтаман, билмайман. Агар чорвачилигимизнинг бугунги ҳолати, баланд нарх-наво, озуқа етишмаслиги ва рациони масалаларидан хулоса қилсак, қўмита ўзини оқлайдиган ҳолатда эмас.
Ўзингиз ўйланг, битта одам бир йилда 78 кг гўшт истеъмол қилиши керак. Бизда эса бу кўрсаткич 43 кг. Соҳа инқироз ёқасида. Соҳани ривожлантириш ишлари фақат қоғозда эмас, амалда ҳам бўлиши керак. Янги лойиҳалар билан ишлаш керак.
Ҳар бир иш унинг натижаси билан қаралади. Озуқабоп ва ҳосилдорлиги баланд ўсимлик навлари устида ишлаш керак. Хўш, қўмита ўзини қандай оқлайди?
Биз ҳозир кўп миқдорда гўшт ва сут маҳсулотларини четдан импорт қилиб сотиб оляпмиз. Чунки бу маҳсулотлар авлоднинг қанчалик соғлом бўлишини белгиловчи маҳсулотлардир.
Инсон бир кунда истеъмол қиладиган озуқанинг 50 фоизи чорва маҳсулотлари ҳисобидан бўлиши керак. Бизда қандай деб ўйлайсиз?
Яна бир маълумот, бизда бугун 1 кг гўшт нархи ўртача 55 минг сўмга тўғри келяпти. Москвада 1 кг гўшт нархи 46 минг, Бишкекда эса 41 минг сўм. Хўш, нима учун бизда қиммат?
Қиладиган ишлар жуда кўп, биз қаердадир хато қиляпмиз. Қўмита кун ўтарига ишлаши керак эмас. Қўлидан келмаса марҳамат қўлидан келадиганларга берсин вазифани. Ёпишиб олмасин.
Бу гаплардан мақсад битта – берилган ердан тўғри ва унумли фойдаланишни ташкил қилиш. Фан билан ишлаб чиқаришни интеграция қилиш. Ана шулар ташкил қилинсагина иш олдинга юради. Шунингдек, жойларда чорвачиликни қандай ривожлантириш бўйича семинарлар ўтказиш керак. Одамларга ўргатиш керак. Улар билмайди. Қўмитага бўлаётган эътирозлар ҳақли эътироз. Бу кетишда бўлса, ростдан ҳам инқироз бўлиши мумкин.
Чорвачиликда чорва хўжаликлари нархни белгилайди. Улар нархни оширмаса, инқирознинг олди олинади. Уларга бу ҳақда айтсангиз ем қиммат-да дейди. Лекин емни нега ўзинг етиштирмайсан? Ривожланиш бўлиши учун ҳар бир фермер ўз чорвасига ўзи ем, озуқа ишлаб чиқариши керак. Шуларни қилмаса, қўмита нима қилади? У фан ва амалиёт занжирини улайдиган менежер бўлиши керак. Шуни қилмаса, нима иш қилади?
Мен бу гапларни соҳанинг келажагини ўйлаб гапиряпман. Тан олиш керак, бизда чорвачилик мактаблари бор. Лекин уларнинг 90 фоизи нима қилиш кераклигини билмайди. Мен бу гапларни айтмаслигим ҳам мумкин, ура-урачилик қилишим мумкин, лекин бу иш эмас-да. Бизда оқсайдиган ва халқнинг эътирози бор соҳа яшар экан, уни бартараф қилишимиз керак.
— Соҳани ривожлантириш учун қандай таклифлар берасиз?
— Биринчидан, яшил конвейерлар ташкил қилиниши керак. Яшил конвейер бу – йил давомида яшил ўт бўладиган майдонлар дегани.
Иккинчидан, албатта оралиқ ва такрорий экинлар экишни ташкил қилишимиз керак.
Учинчидан, чорвачиликда энг серҳосил ўсимликлар уруғчилигини ташкил қилиш.
Тўртинчидан, ем-хашак етиштиришда аралаш экишни ташкил қилиш. Масалан, беда билан маккажўхори, маккажўхори билан судан ўти ёки маккажўхори билан лавлагини аралаштириб экишни ташкил қилиш керак.
Бешинчидан, чорва молларининг озуқа сифатини жиддий яхшилашимиз керак.
Интервьюни тўлиқ ҳолда юқоридаги видео орқали томоша қилиш мумкин.
Илёс Сафаров суҳбатлашди,
Тасвирчи ва монтаж устаси – Муҳиддин Нидо.
