Бундан 11 йил аввал Японияда 9 балли зилзила содир бўлади. Унинг эпимаркази Япония шимолидаги Хонсю оролининг шарқий қисмига туташ жойда эди. Зилзила туфайли содир бўлган цунами Фукушима АЭСда ҳалокат келтириб чиқаради. Оқибатда қарийб 200 минг одам кўчирилади. 20 минг киши ҳалок бўлади ва бедарак кетади.
Япония дунёдаги энг сейсмик фаол ҳудудда жойлашган. Бу мамлакатда бир ойда ўртача 1 баллдан юқори 30 та, 4 магнитудадан юқори 15 та зилзила содир бўлади.
Японияликлар ер қимирлашига кўникиб қолган деса ҳам бўлади. Бу мамлакатда зилзила содир бўлганда нималарга эътибор бериш ва ўзини қандай тутиш ёшликдан ўргатилади. Барча ижтимоий объектлар, турли корхоналар ер қимирлаганда керак бўладиган ашёлар билан таъминланган.
Шундай бўлса ҳам, ҳар-ҳар замонда мамлакатда жуда кучли зилзилалар ҳам содир бўлиб туради ва улар турли вайронагарчиликлар келтириб чиқаради. 2011 йилда Фукушима АЭС жойлашган ҳудудга яқин жойда денгизда содир бўлган 9 балли зилзила ҳам Япония учун катта ҳалокатни келтириб чиқарганди.
Зилзила ва цунами
2011 йил 11 март куни маҳаллий вақт билан соат 14:46 да Япония шимолидаги Хонсю оролининг шарқий қисмида магнитудаси 9 баллга тенг зилзила содир бўлади. Зилзила эпимаркази Токиодан 373 километр шимолий-шарқда, Тинч океанида, денгиз сатҳидан 32 километр чуқурликда жойлашган эди. Зилзила оқибатида унинг эпимарказига яқин бўлган ҳудудларда кўплаб бинолар вайрон бўлиши билан бирга, кучли цунами юзага келади.
Бу цунами тўлқини ўша кунгача кузатилган тўлқинлардан бир неча баробар юқори бўлиб, у Япониянинг шимолий-шарқий соҳилларига катта зиён етказади. Кучли цунами Япониянинг 561 километр квадрат ҳудудини сув босишига сабаб бўлади. Шундан 327 километр квадрат ер майдони Мияги префектурасида, қолгани Фукушима ва Ивате префектуралари ҳудудида эди.
Цунамининг баландлиги Ивате префектурасидаги Мияко шаҳрида 40,5 метрга етади. Умумий ҳисобда цунами олтита префектурадаги 62 та шаҳар ва кўплаб қишлоқларга зиён етказади. Табиий офат оқибатида 15 минг 894 киши ҳалок бўлади, 2 минг 562 киши бедарак йўқолади. Ҳалок бўлганларнинг 93 фоизи цунами қурбонлари бўлган. Кейинчалик бу ҳалокатга японлар “Шарқий Япониядаги буюк зилзила” деган ном беришади.
Фукушима АЭСдаги ҳалокат
Зилзила сабабли юзага келган цунами шаҳар ва қишлоқларни вайрон қилиш билан бирга кўплаб ижтимоий объектлар ва ишлаб чиқариш корхоналарига зарар етказади. Гарчи эпимарказдан 180 километр узоқликда жойлашган бўлса ҳам, бир тарафдан зилзила кучи, иккинчи томондан цунами тўлқини Фукушима префектурасида жойлашган Фукушима АЭСга ҳам жиддий зарба беради. Оқибатда АЭСда ҳалокат содир бўлади.
АЭСга баландлиги 4 метр бўлган биринчи тўлқин урилганда унга ҳеч қандай зарар етказа олмайди. Уни АЭС атрофига қурилган баландлиги 5,5 метр бўлган ҳимоя дамбаси қайтаради. Орадан 40 дақиқа ўтиб, маҳаллий вақт билан 15:35 да баландлиги 14-15 метр бўлган иккинчи тўлқин ҳимоя дамбасининг устидан ошиб ўтади ва йўлида учраган барча қурилмаларга зарар етказиб, АЭСнинг асосий иншоотига бориб урилади. Ўшанда цунами тўлқинлари урилиши туфайли Фукушима-1 АЭСининг 6 та энергоблокидан 4 таси сув остида қолади.
Кучли тўлқин АЭСнинг энергия ва совитиш тизимини ишдан чиқаради. Оқибатда учта энергоблокда ядро ёқилғисининг эриши рўй беради ва у реакторнинг ҳимоя корпусини эритиб, тешиб юборади. Шундан сўнг АЭСнинг 1-, 3- ва 4-реакторларида водород портлайди ва 1-энергоблокнинг томи вайрон бўлади.
АЭСда содир бўлган портлашлар атмосферага радиоактив моддаларнинг чиқиб кетишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, АЭС реакторлари ва бошқа қурилмалар ҳамда туннелларни босган сув радиоактив моддалар билан тўйинади ва заҳарли сувга айланади.
Одамларни кўчириш
Шундан сўнг АЭС атрофида яшайдиган аҳолини зудлик билан кўчириш ишлари бошланади. Ҳалокат содир бўлган куннинг ўзида АЭСдан 3 километр радиусда бўлган одамларни кўчириш ҳақида буйруқ берилади. Бироз ўтиб ҳалокат кўлами катталиги учун 12 март куни тонгдан АЭСдан 10 километр радиусда бўлган барча одамларни кўчириш ишлари бошланади.
АЭСдаги яна учта энергоблокда ҳалокат юз бергани маълум бўлгач, 15 март куни 20 километр радиусдаги одамлар кўчирила бошланади. 30 километр радиусдаги одамлар эса уйлардан чиқмаслик ҳақида огоҳлантирилади. Шу тариқа, ҳалокат кўлами ошгани сайин одамларни кўчириш масофаси кенгайтириб борилаверади.
Гарчи зилзила ва цунами инфратузилмаларга катта зарар етказган бўлса ҳам, АЭС атрофида яшовчи аҳоли жуда тез, 3 кун муддат ичида хавфсиз жойга кўчирилади. Ўшанда ҳалокат юз берган ҳудуддан жами 164 минг одам кўчирилган. 2020 йилгача уларнинг қарийб 40 минг нафарига ўз уйларига қайтишга рухсат берилган. Ҳозирда Фукушима АЭС атрофида 10 километр радиусдаги ҳудуд кириш тақиқланган жой сифатида белгилаб қўйилган.
Ҳалокат содир бўлган заҳоти 2 минг нафардан ошиқ одам тиббий ёрдамга мурожаат қилади. Кейинги кунларда уларнинг сони ошиб бораверади. Ҳалокат оқибатида соғлигига жиддий зарар етган инсонларни аввалига АЭСдан 20 километр радиусда бўлган шифохоналарга ётқизишади. Ҳалокат кўлами ошгач, барчани бошқа хавфсиз ҳудудларга кўчиришади. Ҳалокат оқибатида соғлигини йўқотганлардан қарийб 2500 нафари вафот этади.
Радиация кўлами
Ҳалокат содир бўлгандан сўнг 3-4 кун давомида АЭСдан атмосферага катта миқдорда радиоактив моддалар тарқалади. 15 март куни ёмғир ёғади ва у атмосферага радиоактивлар тарқалишини бироз камайтиради. Ҳавога тарқалган радиоактив моддаларнинг асосий қисмини инерт газлар, яна стронций ва плутоний зарралари ташкил этади.
Ўшанда атмосферага жами 32 ПБк (петабеккерел) криптон-85 изотопи, 12 минг ПБк ксенон, 400 ПБк йод-131, 20 ПБк цезий-137 тарқалади. Фукушима АЭС ҳалокати кўлами Чернобил АЭС ҳалокатидан сўнг иккинчи ўринда туради.
2011 йил 23 мартдан сўнг ҳавога радиоактивлар чиқиши кескин камаяди. Аммо бу билан муаммо кўлами камаймайди. АЭС ҳудудини босган ва радиоактив моддалар билан тўйинган заҳарли сувнинг бир қисми океанга чиқиб кетган, асосий қисми эса АЭС ҳудудида қолаётганди. Бундан ташқари, АЭС атрофидаги ҳудудда ер ости сувларигача заҳарланган эди.
Исталган пайтда, эҳтимолий содир бўладиган тўфон ёки кучли ёмғирлар ёғиши туфайли юзага келадиган селлар нафақат АЭС ҳудудидаги, балки ер остидаги заҳарли сувларни океанга чиқариб юбориши мумкин эди.
Ҳалокат оқибатларини бартараф этишга уриниш
Ҳалокат содир бўлгандан бироз ўтиб, энг аввало радиоактив моддаларнинг атмосферага чиқиб кетишини тўхтатиш учун 1-энергоблок устида ҳимоя гумбази барпо этиш ишлари бошланади ва 2011 йил кузида у битказилади.
Кейинги навбатда 2012 йилдан бошлаб АЭС ҳудудида ва ер остида бўлган заҳарланган сувларнинг океанга чиқиб кетмаслигининг олдини олиш учун пўлат девор қуриш бошланади. Уч йил давом этган қурилиш ишларидан сўнг 2015 йилда қирғоқ чизиғи бўйлаб 780 метр узунликда ва 30 метр чуқурликдан тортилган девор қуриб битказилади.
Tokyo Electric Power энергетик корпорациясининг ҳисоб-китобларига кўра, бу тўсиқ зарарланган ва радиацияга учраган ерости сувларининг океанга оқиб кетиш ҳажмини кунига 400 тоннадан 10 тоннага туширади. Кейинчалик девор ортида тўпланиб қоладиган сувлар радиациядан тозаланиб, океанга чиқарила бошланади. 2015 йилда илк 850 тонна сув радиациядан тозаланиб океанга қуйилади. Бу иш ундан кейин ҳам давом эттириб келинмоқда.
Ҳалокат келтирган зарар
Фукушима АЭСдаги ҳалокат жуда катта майдонда радиацияни юзага келтиради. Бундан ташқари, Тинч океанининг Фукушима АЭС билан туташ ҳудудига радиоактив моддалар билан тўйинган заҳарли сув тушади ва денгиз экофлорасига катта зарар етказади.
2013 йилда Япония ҳукумати томонидан “Фукушима-1” АЭСдаги авария оқибатларини бартараф этиш ва жабрланганларга товон пули тўлаш учун кетадиган харажатлар 11 триллион иенага баҳоланади. Бу сумма долларда қарийб 100 миллиард бўларди.
Аммо кейинчалик Япония ҳукумати томонидан товон пули олиши керак бўлган компаниялар рўйхати кенгайтирилади ва ҳалокат оқибатларини бартараф этиш учун дастлабки ҳисоб-китобларда айтилган пулдан икки карра кўпроқ маблағ керак бўлиши ойдинлашади.
Япония савдо ва саноат вазирлиги харажатлар 20 триллион иенадан (180 миллиард доллар) ошиб кетишини маълум қилади.
Фожиа оқибатида жабрланганлар, жумладан, зарарланган ҳудудларни тарк этишга мажбур бўлган тадбиркорлар, сайёҳлик компанияларига тўланадиган товон пулининг умумий қиймати 8 триллион иенага (72 миллиард доллар) етади. Ушбу суммага фожиадан сўнг тўлаб берилган маблағлар ҳам киради.
Маблағларнинг қолган қисми АЭСдаги авария оқибатларини бартараф этишга сарфланиши режалаштирилган. Харажатларнинг бир қисмини “Фукушима-1” АЭСнинг оператори – Tokyo Electric Power энергетика компанияси қоплаб беришга мажбур бўлади.
“Фукушима-1” АЭС ҳалокатининг дунёдаги акс-садоси
Японияда содир бўлган ҳалокатгача дунёнинг ўттиздан ортиқ давлати АЭСлардан фойдаланарди. “Фукушима-1” АЭСда содир бўлган ҳалокатдан сўнг уларнинг аксарияти ўз ҳудудидаги энергоблокларни текширувдан ўтказа бошлайди. Шу билан бирга, келажакда босқичма-босқич АЭСлардан воз кечиш масаласи ҳам кун тартибига чиқади.
Япониядаги ҳалокатдан сўнг Европадаги аксар мамлакатларда одамлар АЭСлар фаолиятини тўхтатишни талаб қилиб, намойишлар ўтказишади. Аммо АЭСлар фаолиятини тўхтатиш режаси аксар Европа давлатларида аввалдан бор эди.
Масалан, Италия ўз ҳудудидаги барча тўртта АЭСни ёпиш ҳақида қарорни 1987 йилда ўтказилган референдумдан сўнг қабул қилганди. Кейинчалик Италия бош вазири бўлган Силвио Берлускони янги ядровий дастур ҳақидаги қонунни қабул қилишга уринади. Аммо Япониядаги ҳалокатдан сўнг ўтказилган референдумда мамлакат аҳолиси бу қонунга қарши чиқади.
Германияда эса Фукушима ҳалокатидан сўнг 17 та реактордан 8 та эскиси ёпилади. Қолган 9 та реакторни навбати билан ёпиш ҳақида қарор қабул қилинади.
Швейцария федерал кенгаши 2011 йилда мамлакатдаги барча АЭСлар навбати билан ўз фаолиятини тўхтатиши ҳақида қарор қабул қилади. 2016 ва 2017 йилларда ўтказилган референдумда мамлакат аҳолиси янги АЭСлар қурилиши ва мавжудларининг ишлаш муддати узайтирилишига қарши чиқади.
Белгия ўз ҳудудидаги АЭСлар фаолиятини 2022-2025 йиллар оралиғида тўхтатиш ҳақида қарор қабул қилган.
Европа давлатлари орасида АЭСлар фаолиятига энг муросасиз давлатлардан бири – бу Австрия. Бу давлат ҳудудида ягона АЭС 1978 йилда қурилади. Ўша йили ўтказилган референдумда мамлакат аҳолисининг катта қисми Австрия ҳудудида АЭСларнинг қурилишига ва фаолият юритишига қарши чиқади. Шу тариқа, бу мамлакатдаги илк АЭС ишга туширилмасдан тўхтатилади.
Бугунги кунда Австрия нафақат ўз ҳудудида, балки Европада янги АЭСлар қурилишига ва фаолият кўрсатишига қарши. Шу сабабли яқинда бу давлат Европа комиссиясидан Буюк Британияда қурилаётган янги АЭСда олиб борилаётгани ишларни зудлик билан тўхтатишни талаб қилиб чиққанди.
Бундан ташқари, Австрия мамлакатдаги истеъмолчиларни электр энергияси билан таъминлайдиган компанияларга бошқа давлатлардан АЭСларда ишлаб чиқарилган электр энергияни сотиб олишни тақиқлаган.
Аксарият давлатлар эски АЭСлардан воз кечаётгани учун сўнгги йилларда жаҳонда АЭСларда ишлаб чиқарилаётган электр энергияси улуши камайиб бормоқда. Масалан, 2015 йилда АЭСларда 1996 йилдаги кўрсаткичларга қараганда 17,6 фоиз кам электр энергия ишлаб чиқарилган. Шу йиллар оралиғида дунё бўйлаб жами 164 та реактор фаолияти тўхтатилган.
Япониядаги АЭСларнинг кейинги тақдири
Фукушимадаги ҳалокатгача Японияда ишлаб чиқарилган электр энергиясининг 30 фоизини АЭСлар ишлаб чиқарарди. Ҳалокатдан сўнг Япониядаги барча 13 та АЭСнинг 20 та реактори навбати билан вақтинчалик тўхтатилади. Энг сўнгги АЭС 2013 йилда тўхтатилган.
2015 йил август ойида биринчи бўлиб Жанубий Кюсю оролида жойлашган “Сэндай” АЭС қайта ишга туширилади. Шундан сўнг пойтахт Токио кўчаларида, парламент биноси олдида, шунингдек АЭС дарвозаси олдида кўп сонли одамлар йиғилиб, унинг ишга туширилишига қарши намойишлар ўтказишади.
Намойишчилар “Хавфли АЭСлар керак эмас”, “Сиз “Фукушима”ни унутдингизми?”, “Қайта ишга туширишни тўхтатинг” каби ёзувлар ёзилган плакатларни кўтариб олади.
Парламент биноси олдида тўпланган одамлар мамлакатдаги барча АЭСлар фаолиятини тўхтатиш ва уларни демонтаж қилишни талаб қилиб чиқишади.
Гарчи 2011 йилда содир бўлган ҳалокатдан сўнг аҳолининг бир қисми қарши бўлса-да, Япония Фукушимадан бошқа аксарият АЭСларини қайта ишга туширди.
Хулоса
Гарчи Фукушима АЭСда содир бўлган ҳалокат тарихда қолган бўлса-да, у келтириб чиқарган оқибатларни бартараф этишга яна бир неча ўн йиллар керак бўлади. Бугун дунёдаги вазиятдан келиб чиқсак, ҳар бир АЭС ўзи жойлашган ҳудудларда яшовчи инсонлар ва табиат олами учун потенциал хавф ҳисобланади. Бунга шу пайтгача содир бўлган исталган АЭС ҳалокати мисол бўла олади.
Масалан, барча ишларни пухта бажариб ўрганган японлар ҳам мамлакатдаги АЭСларда барча эҳтимолий хавфлар қаторида цунами етказиши мумкин бўлган талафотларни инобатга олмагани маълум бўлади.
АЭС иссиқлик электростанцияларига қараганда атмосферага кам зарар чиқариши билан фойдали. Аммо АЭСларда содир бўладиган кичик бир ҳалокатнинг оқибатлари табиатга ва инсонларга асрлар давомида зарар етказишини ҳам унутмаслик керак.
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
