Бугун Сирдарё вилояти туман ва шаҳарлари ҳокимларининг ўринбосарлари — оила ва хотин-қизлар бўлими бошлиғи лавозимига тайинланган раҳбарлар рўйхатига дафъатан кўзим тушиб қолди.
11 раҳбардан фақат икки нафарининг фамилияси, исми ва отасининг исми ўзбек тилида тўғри, хатоларсиз ёзилган. Қолганларнинг ё фамилиясида, ё отасининг исмида хато бор. Исмлар эса кўпинча тўғри ёзилади.
Тўғрисини тан олиш керак, 80 фоиз ҳолатда ҳужжатларда фуқароларимизнинг исми фамилияси ё отасининг исми хато ёзилган. Ҳаттоки ўзимнинг ҳам исмим метрикам ва паспортимда «Шухрат» деб нотўғри ёзилган.
Албатта, кўп ҳолларда бу у қадар кўзга ташланмайди. Лекин турли рўйхатларга кўзингиз тушса, масалан, давлат мукофотлари билан тақдирланганлар рўйхати билан танишган чоғингизда муаммо борлигини ҳис қиласиз. Жаҳонда бирорта халқ ўз исм-фамилиясини бу қадар хато ёзмаса керак.
Собиқ иттифоқ даврида туғилган фуқароларимизнинг аксариятининг исми фамилияси русча кўринишда ёзилган. Фамилияларда ўзбекча «Ж» ҳарфи — русча «Дж», «Қ» — К, «Ғ» — «Г», «О» — «А», «Ў» — «У» ёки «О», «Ҳ» — «Х», «Э» — «И» кўринишига дўнган ва туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномаларга туширилган. Шу сабабли Джумаев, Гаффаров, Ходжаев, Каландарова, Бутаев, Умурзаков, Бабаева, Ишматов ва ҳ.к. ва ш.к. исм-фамилиялар вужудга келган.
Мустақил бўлдик, дунёга чиқдик. Паспортларда инглиз тилида кириллча «Х» ҳарфи «Kh», «Дж» — «Dj» кўринишда транслитерация қилиниб, HASANJONOV каби ёзиш мумкин бўлган фамилиялар KHASANDJANOV каби кўринишларда ифода этилмоқда.
Хўш, буни тўғирлаш мумкинми?
Ўзбекистонда Фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш қоидаларининг 23-бандига кўра, боланинг туғилганлигини қайд этишда унга фамилия ота-онасининг келишувига кўра ота ёки онанинг фамилияси, шунингдек миллий анъаналарга мувофиқ ота ёки она томонидан бобонинг исми бўйича берилади.
Юқорида қайд этилганидек, собиқ иттифоқ даврида туғилган аждодларнинг нотўғри ёзилган исмлари фарзандларга, ундан сўнг невараларга қўйилмоқда. Хато ёзилган шажара давом этмоқда.
Мустақиллик йилларида туғилган фарзандларнинг исмлари аксарият ҳолларда тўғри ёзиб келинмоқда. Ҳозирга келиб, кўп ҳолларда янги туғилган чақалоқларнинг исми ва отасининг исми ўзбекчада тўғри ёзилган ҳолатга етдик. Фамилияларда эса ҳамон муаммо бор. Чунки боболар СССРда туғилишган.
Осонгина иш эмас
Албатта, инсон фамилияси қандай ёзилиши, ўқилиши, уни ўзгартириш-ўзгартирмаслик ўзининг иши. Кимларгадир Холбоева эмас Халбаева, Холтўраев эмас Халтураев бўлиш ёқади.
Шундай ҳолатлар бўладики, исм-фамилиясини ўзбекчада тўғирлаб ёзганимизда ўша инсон худди ҳужжатдагидек хато ёзилишини талаб қилган вақтлар бўлган. Бундай исм-фамилияларнинг матбуотда, интернет-сайтларда айланиши ҳам ўзбек тилида хато ёзилган исмларнинг тарғиб бўлишига хизмат қиляпти.
Аммо исмини ўзбекча кўриниш ва талаффузга ўзгартириш истагида бўлганлар ҳам бор, лекин ҳужжатини тўғрилашга киришганида ҳам бунга осонгина эриша олмайди.
Энг мураккаб жойи — ҳужжатни тўғрилаган фуқаро агар яқин қариндошларининг ҳам исм-фамилияси ўзгартирилмаса нотариал ҳужжатлар расмийлаштиришда қийинчиликларга дуч келади.
Масалан, ўзим дуч келган мисол: менинг ҳужжатдаги ота исмим «Шокиржонович», укамнинг туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномасида негадир «Шакиржонович» ёзилган. Отамнинг ҳужжатдаги исми эса Шокиржон. Укамга гувоҳнома ёзишда ФҲДЁ ходими атайлаб «А» орқали ёзиб берган. Мана шу ҳол нотариусда ишончнома расмийлаштиришда муаммо бўлди.
Айтайлик, исм-фамилиясини Бобоев Жасур Жўрақулович қилиб тўғирлатган ука, ҳали ҳужжатда Бабаев Джавлан Джуракулович бўлиб қолаётган акаси билан қондош қариндош ҳисобланмайди нотариусларимиз наздида. Чунки Жасур туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномасида отасининг исми ва фамилиясини ҳам ўзгартирган бўлиб чиқади. Бусиз фамилия ва насаб (отчество) ўзгармайди.
Ҳужжатларни тўғирлашга озмунча вақт ва пул ҳам кетмайди. Туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномани ФҲДЁ бўлимида янгилаш — 0,5 БҲМ (135 минг сўм) бўлади. Бу ҳолатда фамилияни тўғирлаб ёзиш учун бобосидан бошлаб ФҲДЁ мудири номига ариза ёзиб, исмларни тўғирлаб келиш керак. Яъни аввал Джумамурат бўлган бобо Жумамуродга айланиши керак, кейин ота Джумамуратовичдан Жумамуродовичга айланади, сўнгра неваранинг фамилияси Джумамуратовдан Жумамуродовга айланади.
Бу ишнинг қанчалик ташвиш эканлигини тасаввур қиляпсизми? Албатта, ҳар қандай истак ва рағбатни ўлдиради.
Осонгина иш бўлиши керак
Масалан, ўз исм-фамилиясини ўзбек тилида тўғри кўринишга келтиришни истаган одам аввало отаси (айрим ҳолатларда онасининг ҳам) исм-фамилиясини тўғрилаши керак (боболари оламдан ўтган бўлиши керак, йўқса улар ҳам қўшилади). Кейин ўзиникини, сўнгра фарзандлариникини ҳам тўғирлаб бериши керак. Келгусида бирор тушунмовчилик келиб чиқмаслиги учун у туғишган ака-ука, опа-сингиллариникини ҳам тўғрилашга тарғиб қилиши керак.
Албатта, никоҳ қайд этилганлик тўғрисидаги гувоҳнома ҳам тўғирлаб чиқилади, сўнгра паспорт ва ҳайдовчилик гувоҳномаси ҳам алмаштирилади. Мактабни битирганлик тўғрисидаги аттестатлар, майли, шарт эмасдир, лекин Олий ёки ўрта махсус ўқув юртини тамомлаганлик тўғрисидаги дипломни ҳам алмаштиришга тўғри келиб қолиши мумкин (Лупа билан ҳужжат текширадиган кадрлар бўлими ходими тушиб қолса).
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тили тўғрисида»ги Қонунининг 15-моддасида Ўзбекистон Республикасида яшовчи шахслар, ўз миллатидан қатъи назар, ўз исмини, ота исми ва фамилиясини миллий-тарихий анъаналарга мувофиқ ёзиш ҳуқуқига эгадирлар, деб белгилаб қўйилган.
Шундай экан, қонунда белгиланган ҳуқуққа кенг йўл очиб, ушбу жараённи ниҳоятда осонлаштириш керак. Токи ўз оиласининг исм-фамилиясидаги хатоларни тўғирламоқчи бўлган инсон барча аждодлари ва қариндошларидан юридик жиҳатдан узилиб қолмасин. Яъни ота-онасини, ака-укасини ФҲДЁ идорасига судраб юрмасин.
Масалан, нотариус ва паспорт маълумотлари базаларда эски — хато ёзилган исм-фамилия ҳам сақланиб қолиб, қачон янги фамилияга ўзгартирилгани қайд этилса, кифоя. Бу албатта ўтиш даври учун муҳим. Секин-аста янги туғилаётган авлод тўғриланган янги фамилияга ўта бошлайди, 2-3 авлодда ҳамма ғализсиз ёзилган исм-фамилияга эга бўлади.
Ёдингизда бўлса, бундан 15 йиллар илгари туғилганлик тўғрисидаги гувоҳномалар уч тилда: ўзбек, рус ва инглиз тилларида ёзиладиган қилинувди. Нимадир бўлди-ю, метрика яна СССР вақтидагидек, ўзбек ё рус тилларида ёзиладиган кўринишга қайтди.
Ўша уч тиллик вариант жуда маъқул эди. Менимча, уч тиллик вариантни қайта тиклаш керак. ФҲДЁ бўлимлари ходимлари учун исм-фамилияларни тўғри ёзиш бўйича семинарлар ўтиш керак.
Бунинг учун энг аввало тўғри ёзилган энг кенг тарқалган исмлар реестрини шакллантириб бориш лозим. Маълум бир ўзгармас қоида шакллантириб олиниши керак. Ўша реестрда исмларнинг рус ва инглиз тилидаги транслитерацияси ҳам ёнма-ён туриши керак. Қуйида баъзи мисолларни келтираман:
- «О» ҳарфи — рус ва инглиз тилларида «A» кўринишида: Boboyev, Бабаев, Babayev;
- «Х» ҳарфи — рус тилида «Х» ва инглиз тилида «Kh» кўринишида: Xo‘jayev — Ходжаев — Khojayev
- «Қ» ҳарфи — рус тилида «К», инглиз тилида «Q» кўринишида: Qosimov — Касимов — Qasimov
- «Ў» ҳарфи — рус тилида вазият ва оҳангга қараб «У» ёки «О», инглиз тилида «U» ёки «O» кўринишида: O‘rinov — Уринов — Urinov; O‘roqov — Ораков — Oraqov
- «Ҳ» ҳарфи — рус тилида «Х», инглиз тилида «H» кўринишида: Hotamov — Хатамов — Hatamov
- «Ғ» ҳарфи — рус тилида «Г», инглиз тилида «Gh» кўринишида: G‘afforova — Гаффарова — Ghaffarova
- Сўз боши ва очиқ бўғинда келган «Е» ҳарфи — рус тилида «Е», инглиз тилида «Ye» кўринишида: To‘rayeva — Тураева — Turayeva; Yefimova — Ефимова — Yefimova
- «Э» ҳарфи — рус тилида «Э», инглиз тилида «E» кўринишида: Eshmonov — Эшманов — Eshmanov; Eshonqulov — Эшанкулов — Eshanqulov
- «Ж» ҳарфи — рус тилида «Дж», инглиз тилида «J» кўринишида: Jo‘ramurodova — Джурамурадова — Juramuradova
- Русча исм-фамилиялардаги «Ж» ҳарфи — ўзбек тилида «J», инглиз тилида «Zh» кўринишида: Jdanova — Жданова — Zhdanova
- Русча исм-фамилиялардаги «Щ» ҳарфи — ўзбек тилида «Shch», инглиз тилида «Schch» кўринишида: Shchedrin — Щедрин — Shchedrin
- Қорақалпоқча ва русча исм-фамилиялардаги «Ы» ҳарфи — ўзбек тилида «И», инглиз тилида «Y» кўринишида: Malisheva — Малышева — Malysheva
Албатта, юқоридагилар тасаввур ҳосил бўлиши учун шунчаки бир мисол эди. Бу ишга етук филолог-мутахассислар жалб қилинса, қабул қилинадиган қоидалар янада сайқалланади.
Адлия вазирлигидаги масъул ходимлар ушбу ҳолатга бирров эътибор беришса яхши бўларди. Такрор таъкидламоқчиман: гап ёппа ҳамманинг фамилиясини ўзбекча кўринишга келтириш ҳақида кетмаяпти. Лекин ўзи ва фарзандларининг исм-фамилиясини ўзбекча кўринишга келтиришни истовчиларга енгиллик яратиш лозим. Келгусида ҳужжатлар билан боғлиқ муаммолар вужудга келмаслиги учун жараённи осонлаштириш керак.
Шуҳрат (ҳужжатда Шухрат) Шокиржонов, Kun.uz журналисти
