«Москва» крейсеридаги портлаш. Унинг сафдан чиқиши қандай оқибатларга эга?

РФ ҳарбий-денгиз кучлари Қора денгиз флоти флагмани — «Москва» ракета крейсерида 13 апрель куни ёнғин юзага келган. Украина нашрлари ва сиёсатчилар крейсерга Украинада ишлаб чиқарилган иккита «Нептун» ракетаси билан зарба берилгани ҳақида хабар қилишган. РФ мудофаа вазирлиги крейсерда ёнғин чиққани, натижада ўқ-дорилар портлай бошлагани ҳақида маълум қилган. Вазирлик ёнғин чиқишининг сабабини маълум қилмаган, фақат сабаблар «ўрганилаётгани»ни билдирган.

«Москва» крейсерига ракеталар билан зарба берилгани ҳақида Москва вақти билан 13 апрель куни соат 21:00 да фейсбукда украин журналисти Серж Марко хабар қолдирган. Кейинроқ «Украинская правда» нашрининг Украина разведкаси ва Одесса области ҳарбий маъмуриятидаги манбалари бу маълумотни тасдиқлаган, манбалар крейсердаги ёнғинни ўчиришга муваффақ бўлинганда ҳам «яқин йилларда у жанговар шай ҳолатда бўлмаслиги»ни айтишган.

14 апрелга ўтар кечаси крейсер бортидаги ёнғин ҳақида РФ мудофаа вазирлиги ҳам маълумот берди. Хабарда крейсер бортидаги ёнғин туфайли ўқ-дорилар портлай бошлагани айтилган. «Корабль жиддий шикастланган. Экипаж тўлиқ эвакуация қилинган», — дейилади вазирлик хабарида. Бундай формулировка крейсер сафдан чиққанини англатади, чунки экипажнинг мажбуриятлари кемани сақлаб қолиш мумкин бўлган вақтга қадар кемада курашни давом эттиришни ўз ичига олади.

14 апрель куни кундузи РФ мудофаа вазирлиги «Москва» крейсеридаги ёнғин ўчоғи бартараф этилгани, ўқ-дориларнинг портлаши ҳам тўхтаганини айтди. «Москва» крейсери сузиш ҳолатида, уни шатакка олиб портга олиб келиш режалаштирилмоқда. Асосий ракета қуроллари сақлаб қолинган», дейилган вазирлик хабарида.

Вазирлик ҳодиса оқибатида жабрланганлар ёки ҳалок бўлганлар борлиги борасида аниқлик киритмаган. Корабл бортида экипажнинг 680 нафаргача аъзоси бўлгани тахмин қилинмоқда. Россия нашрларининг турли йиллардаги хабарларида крейсер экипажи 416 ёки 510 кишини ташкил этиши айтилган.

Украиналик ҳарбийлар ҳозирча крейсер билан боғлиқ вазият бўйича изоҳ беришмади. Украина қуролли кучлари Бош штабининг эрталабки маълумотномасида «Москва» ёки бошқа қандайдир рус ҳарбий корабли тилга олинмаган.

Ҳодиса вақтида крейсер Қора денгизнинг айнан қаерида бўлгани маълум эмас. «Радио Свобода» маълумотига кўра, 10 апрель куни корабль Севастополда эди. РФ мудофаа вазирлиги ва Россия ахборот агентликлари кораблларнинг жойлашуви бўйича маълумот бермай келади. «Украинская правда» манбаси крейсер  «Змеиний оролидан 20 миль масофада бўлган», бу вақтда денгизда кучли шторм кўтарилган. Украина томони «Москва» крейсери Одесса области яқинидаги Змеиний оролини эгаллаш амалиётида иштирок этгани ва украин ҳарбийлари томонидан «Русский военный корабль, иди *****!» ибораси айнан шу кемага қарата айтилганига алоҳида эътибор қаратмоқда.

«Москва»нинг сафдан чиқишининг қандай оқибатлари бор
Крейсернинг вазифаларидан бири бутун флот кучларини ҳаво ҳужумларидан муҳофаза қилиш бўлган: корабль бортида узоқ масофадаги нишонларни йўқ қила олувчи С-300 «Форт» ҳаво ҳужумидан мудофаа тизимлари жойлаштирилган.

«Москва» крейсери жанговар қобилиятини йўқотиши Украинадаги урушга жалб этилган флот кучларининг ҳаво ҳужумларидан ҳимояланишини сезиларли даражада заифлаштириши мумкин. «Москва» «Атланта» лойиҳасига мансуб бўлган, ҳамон хизматда қолаётган кам сонли кемалардан биридир (шунингдек, Тинч океани флоти флагмани «Варяг» ва Шимолий океан флотидаги «Устинов» бор), у «Нептун» каби пастлаб учувчи кемага қарши ракеталарни пайқай оладиган янги радарлар билан жиҳозланмаган. 

«Москва» Россия ҳарбий-денгиз кучларида энг кучли қуролларга эга иккинчи крейсер ҳисобланади (энг қудратлиси Шимолий флотдаги «Пётр Великий» атом ракета крейсери ҳисобланади).

«Москва»нинг сув сиғими 9800-11300 тоннани ташкил этади. Агар крейсерни сақлаб қолишмаганида, бу дунёда 1982 йилдан кейинги энг йирик флот йўқотиши бўлган бўларди. Россия учун эса Иккинчи жаҳон урушидан кейинги энг йирик йўқотишга айланарди - урушда немислар самолёти ҳужуми оқибатида «Марат» линкори сафдан чиққанди.

«Нептун»нинг устунлиги нимада?

Украинанинг «Нептун» соҳил мажмуаси 250 километрдан ортиқ масофага уча олувчи кемаларга қарши РК-360МЦ қанотли ракеталари билан қуролланган. У советларнинг Х-35 ракеталари асосида ишлаб чиқилган, аммо украиналик конструкторлар унинг ҳаракатланиш масофасини сезиларли даражада ошириб, бошқарув тизимини яхшилашган. Бир йил муқаддам Украина ҳарбий-денгиз кучлари қўмондони, контр-адмирал Алексей Неижпапа «Украина 30. Мамлакат хавфсизлиги» форумида ҳарбий-денгиз кучларини ривожлантириш концепциясини тақдим этган, ўшанда фақат ўқув мақсадлари учун тайёрланган битта комплекс ҳақида гапирганди. Аммо, адмиралнинг сўзларига кўра, 2021 йилда армия «Нептун»нинг биринчи дивизиони билан таъминланиши кўзда тутилганди.

Ўшанда комплекснинг жанговар қобилияти ҳақида кўп нарса маълум эмасди. Масалан, «Украина ҳарбий маркази» жамоат ташкилоти раҳбари Тарас Чмут 2021 йил майида BBC билан суҳбатда «бу ерда масала нарх ва комплекснинг нималарга қодирлигида экани, чунки у учиши ва нишонга тегиши Россия кемалари бундан мураккаброқ нишонларни тутишга мўлжалланган ҳаво ҳужумига қарши тизимларга эга эмаслигини англатмаслиги»ни айтганди.

Бир йил муқаддам тақдим этилган Украина ҳарбий-денгиз кучларини ривожлантириш концепцияси соҳилга яқин ҳудудда ҳаракатланувчи кичик кемалар гуруҳини, соҳил ракета комплекслари ва денгиз авиациясини, жумладан «Байрактар» дронларини ривожлантиришни кўзда тутганди.

Соҳил кемаларга қарши ракета комплексларига қарши туришнинг мураккаблиги шундаки, унинг ракеталари мобил, жойини ўзгартириб учади ва яширин позицияларга ўта олади, шу туфайли унинг қаердалигини кузатиш ўта мураккаб.

Буюк Британия бош вазири Борис Жонсоннинг Киевга ташрифидан кейин Ғарб матбуотида Британия Украинага кемаларга қарши Америкада ишлаб чиқарилган Harpoon ракеталарини бериши мумкинлиги ҳақида хабарлар тарқалганди. Аммо ОАВда бундай қуроллар етказиб берилгани тўғрисида хабар чиқмаган.

Қора денгиз флоти флагмани ҳақида нималар маълум?

РФ мудофаа вазирлиги сайтига кўра, «Москва» ракета крейсери 1976 йилда Украинадаги Николаев кемасозлик заводида қурилган ва унинг дастлабки номи «Слава» бўлган. Етти йил ўтиб корабль флот таркибига киритилган. Крейсер советларнинг ракета крейсерлари лойиҳасининг етакчи кемасига айланади, унинг асосий вазифаси кемага қарши ракеталар орқали душманнинг сувости кемаларига ҳужум қилиш эди.

1990-йилларда Қора денгиз флоти Россия ва Украина ўртасида тақсимланиши жараёнида корабль Россияга ўтади. Киев ҳам шу классга мансуб бўлган ва қуриб битказилмаган «Украина» крейсерини олади, у ҳамон Николаевдаги кемасозлик верфида туради, 2022 йил мартида бу завод Россия артиллерияси томонидан ўққа тутилган.

«Москва» Россия Қора денгиз флоти ихтиёрига ўтганидан кейин икки бор модернизация қилинган (сўнггиси 2020 йилда якунланган; ўшанда ҳарбийлар янгиланган крейсер 2040 йилга қадар хизмат қилиши мумкинлигини айтишганди). Модернизациядан кейин «Москва»нинг асосий қуроли «Вулкан»русумли 16та кемаларга қарши ракеталар учириш қурилмаларидир. Бундай ракеталар биринчи навбатда кемаларга қарши қўллаш учун мўлжалланган, аммо улардан қуруқликдаги нишонларни ўққа тутиш ва десантни қўллаб-қувватлашда ҳам фойдаланиш мумкин.

1989 йилда крейсер экипажи СССР ва АҚШ раҳбарлари Михаил Горбачёв ва катта Жорж Бушнинг Мальтадаги учрашувида ҳамроҳлик қилган. 1999 йилга келиб «Москва» номини олган крейсер Қора денгиз флотининг асосий базасига — Севастополга юборилган.

Кораблга бир неча марта РФ президенти Владимир Путин бошқа давлатлар раҳбарлари билан бирга ташриф буюрган. Хусусан, 2000-2001-йилларда Севастополга ташриф вақтида Путин крейсер бортига Украина президенти Леонид Кучма билан бирга кўтарилган.

2008 йилда «Москва» Жанубий Осетиядаги қуролли низода қатнашган, 2015-2016 йилларда крейсер Россиянинг Суриядаги Хмеймим авиабазаси йўналишида ҳаво ҳужумидан мудофаани амалга оширган. Сурия урушидан кейин кемани хизматдан бўшатиш масаласи ҳам муҳокама қилинган, аммо якунда уни капитал таъмирлашга қарор қилишган.