«Исломда бундан катта жанг бўлмаган» — Самарқанд остонасида насронийлар халоскори ҳақида туғилган афсона

Мусулмон шарқи ва насроний ғарби ўртасидаги қарама-қаршилик ўрта асрлар тарихининг қонли, фитна ва ажабтовур воқеаларга бой бўлган мавзуларидан биридир. 

Ўша даврнинг асосий қаҳрамонлари – Ричард Шерюрак ва Салоҳиддин, кўплаб араб халифалари, Византия императорлари, француз қироллари ва турк султонлари ҳисобланади. Аммо улар орасида худди эртаклардаги каби афсонавий шахслар ҳам бўлган. Улардан энг сирлиси мусулмонлар ва насронийлар зиддиятининг марказида турган Қуддусдан минглаб чақирим узоқликдаги Марказий Осиёда пайдо бўлган. 

Шарқда туғилган ва Муҳаммад пайғамбар издошларини мавҳ этишда гўё насронийларга ёрдамга келаётган ҳукмдор, «авлиё Юҳанно» ҳақидаги афсонанинг юзага келиш тарихи ҳақида «Медиазона»да катта мақола тайёрланди. 

XII аср ўрталарида Марказий Осиёда 3 та йирик давлат шаклланди: ҳудудда расман Қорахонийлар сулоласи ҳукмронлик қилаётган бўлса, ғарб мусулмон оламининг байроқдори Салжуқ империяси таъсири остида, шарқ эса қорахитойлар томонидан истило қилинган эди. Нисбатан мустақилликка интилаётган Хоразмга қорахонийлар ҳам, салжуқийлар ва қорахитойлар ҳам кўз тикаётган эди. 

Салжуқлар Ислом байроқдорлари сифатида 

XII аср — мусулмон ва насроний дунёси ўртасидаги қарама-қаршилик авжига чиққан давр. Салиб юришлари қизғин паллага кирган, жанглар Испаниядан тортиб Ўрта ер денгизи бўйлаб Сицилия оролигача, Византия империяси, Яқин Шарқдан Кавказгача бўлган жуда катта ҳудудда давом этаётган эди. 

VII аср ўрталаридан бошланган араб қўшинлари зарбасидан тикланиб олган Европа ўч олишга, ҳар иккала динда муқаддас ҳисобланадиган Қуддус шаҳрини қайтариб олишга отланган, аммо жиддий қаршиликка учраётган эди. 

Мисрдан шарқдаги ҳудудлар насронийларнинг асосий душмани Салжуқ империяси эди. Туркманларнинг аждодлари – турк-ўғузлар томонидан асос солинган давлат XI аср ўрталаридан Ислом дунёсида ҳукмронлик қила бошлади. 1097 йилда Султон Аҳмад Санжар расман Салжуқ империяси тахтига ўтирди. 1118 йилда жияни Маҳмудни мағлуб этиб, ҳокимиятни тўлалигича ўз қўлида жамлади ва давлатни мустаҳкамлаш ишларини бошлади. 

Санжар Марказий Осиёда ўзига қарши бир неча марта исён кўтарган хоразмшоҳ Отсизни жиловлади. Ғарбий Қорахонийлар давлати пойтахти Самарқандни ҳам ўз таъсири остига олди. 

Салжуқ империясининг маркази Хуросон ўлкаси – ҳозирги Эрон, Афғонистон, Туркманистон, Тожикистон ва Ўзбекистон чегаралари туташган ҳудуд эди. 

Эронлик тарихчи Абу Бакр Ровандий талқинига кўра, Санжар оғир-босиқ ҳукмдор, жангларда эса моҳир саркарда эди. У камтарона ҳаёт кечириб, давлат ғазнаси ҳақида қайғурарди. Унинг ҳукмронлиги муваффақиятли кечаётганди, токи Шарқдан кутилмаган меҳмонлар келмагунча. 

Қорахитойлар ва гурхон мультимаданият мисоли сифатида 

XII асрда Хитойда кидонларнинг Буюк Ляо империяси шаклланиб, Узоқ Шарққа, Байкал ортига, Мўғулистон ва Олтойга тарқалиб, Шарқий Осиёда қудратли кучга айланди. Аммо кейинчалик Сун империяси ва чжурчженлар иттифоқи ҳужумига дош беролмади. Уларга қарши курашда император авлодларидан бўлмиш Елюй Даши ўзини қобилиятли саркарда ва устомон дипломат сифатида намоён эта олди. Бироқ 1124 йилда чжурчженлардан мағлубиятга учраб, янги ватан излаб ғарбга қочди. 

Елюй Даши йўл-йўлакай маҳаллий турк қабилалари вакилларидан 30 минглик лашкар тўплади. Уйғур хони Билге билан ҳамкорлик ўрнатиб, унинг ҳомийлигида ҳозирги Қозоғистон ҳудудига ўтди. 

Елюй Даши қорахонийларнинг шарқий пойтахти Боласоғунни деярли қаршиликсиз эгаллади. Шу вақтдан бошлаб ғарбга кўчиб ўтган кидонлар «қорахитойлар» номини, Елюй Даши эса гурхон (тенг ҳуқуқли қабилалар иттифоқи ҳукмдори) фахрий унвонини олади. Дунё сиёсий харитасида Қорахитойлар номи билан янги давлат пайдо бўлади. У ҳозирги уйғур Шинжонидан Сирдарёгача бўлган ҳудудни ўз ичига олади. 

Қорахитойлар давлатида турли-туман маданият ва дин вакиллари тўпланади. Елюй Даши билан келган кидонлар асосан бутпараст-тангричи бўлган. Улар эгаллаган ҳудудларда эса Ислом дини кенг тарқалган эди. Гурхон қўл остидаги уйғурлар, қирғизлар, қарлуқлар ва найманлар орасида монийлар ва насронийлар ҳам бўлган. 

Елюй Даши конфуцийлик таълимотини олган бўлса-да, мажусий сифатида қурбонликлар қилган. Унинг ўғли ва тахт вориси эса насронийликка дохил Илия исмини олган. Гурхон мусулмон ҳукмдорларига ёзган хатларини «Бисмилло» билан бошлаган. Қорахитойлар давлатида диний ва маданий бағрикенглик ҳукм сурган, бу борада ҳеч кимга адоват қилинмаган. 

Қатвон жанги 

1137 йили қорахитойлар Хўжанд яқинида салжуқлар вассали, Самарқанднинг қорахоний ҳукмдори Рукниддин Маҳмудхон қўшинини тор-мор этишади. Бу билан Елюй Даши Фарғона водийсини назоратга олиб, бутун Мовароуннаҳрга, унинг асосий шаҳарлари Самарқанд ва Бухорога таҳдид қила бошлайди. 

Маҳмудхон зудлик билан салжуқлар ҳукмдори Санжардан ёрдам сўрайди. Султон унинг илтимосини ерда қолдирмасдан, ғайридинларга қарши уруш эълон қилади. Қорахитойларга қарши ҳарбий юришга ғазовот туси берилган бўлса-да, салжуқлар Хитойдан Яқин Шарққа ва Европага элтувчи асосий савдо йўлларини қўлдан бой беришдан кўпроқ қўрқишади. 

Тарихчи Ибн ал-Асирнинг ёзишича, Санжар қорахитойларга қарши 100 минг суворийни тўплаган. Жангчиларни кўрикдан ўтказишнинг ўзига 6 ой вақт кетган. Рус тарихчиси Лев Гумилёв, «бу ерга юнонлар ва салибчиларга қарши урушларда тобланган, ўша даврдаги энг яхши яроғлари билан қуролланган, мусулмон оламининг энг яхши жангчилари тўпланган эди», деб ёзади. 

Ғарбий Эрон амири Гаршасп II ва қорахоний Маҳмудхон ҳам салжуқийлар сафига ўз лашкарлари билан қўшилади. Елюй Даши эса аввалроқ Самарқанд ҳукмдори билан уришиб қолган қарлуқлар билан иттифоқ тузади. 

Баъзи тарихчилар гурхоннинг аскарлари сонини 300 минг деб баҳолашган, аммо бу бўрттириш бўлиши мумкин. Катта эҳтимол билан қорахитой ва иттифоқдошлар қўшини сони 50 мингдан ошмаган. Умумий ҳисобда 150 минг аскар уруш майдонида тўпланган деб фараз қилинганда ҳам, бу ўша даврдаги иштирокчилар сони бўйича энг катта жанг бўлади. Масалан, Антокия, Диррахий ва Ҳиттин жангларида аскарлар сони 50 мингдан, Малазгирт ва Дидгори жангларида 100 мингдан ошмаган. 

Қўшинлар Самарқанд яқинидаги Қатвон водийсида, Дарғом дарёсининг қирғоғида тўқнаш келишади. 

Елюй Даши рақибнинг кўп сонли эканидан ҳайиқмайди. У қўшинини 3 қисмга ажратади: марказ асосий зарбани қабул қилиб олаётган пайтда, қарлуқларнинг суворийларидан иборат қанотлар жанг майдонини 2 томондан айланиб ўтиб, рақибга орқадан ҳужум қилишади. Салжуқларни Дарғом дарёси қирғоғигача сиқиб бориб, қириб ташлашади. 

«Ислом тарихида бундан ҳам катта жанг бўлмаган, Хуросонда бундан ҳам кўп ўлдирилганлар бўлмаган», — деб ёзади тарихчи Ибн ал-Асир бу ҳақда. 

Унинг таъкидлашича, қорахитойлар ва «энг кучли жангчилардан бўлган» қарлуқлар Дарғом дарёси қирғоғини мағлуб бўлганларнинг мурдаларига тўлдириб ташлашган. Санжар 30 мингга яқин аскаридан айрилган, унинг яқинлари, оиласи, кўплаб жангчилар асирликка тушган. Гаршасп II ўлдирилган. 

Қатвон жангидан кейин Елюй Даши Сирдарё ва Амударё оралиғидаги ҳудудларни тўлиқ назоратга олади. Кейинчалик асосий рақиблардан бири Хоразмшоҳ Отсизни ҳам бўйсундириб, ўлпон тўлашга мажбур қилади. 

Санжар Самарқанд остонасидаги мағлубиятдан тиклана олмайди. 1157 йилда у вафот этади, салжуқлар империяси эса барҳам топади. Ҳудудда Исломнинг таянч давлати ўрнини Хоразм эгаллайди. 

Насронийлар халоскори «авлиё Юҳанно»ни излаб... 

Елюй Дашининг мусулмонлар устидан қозонган ғалабаси ҳақидаги хабарлар Европага ўзгача талқинда, географик ноаниқликлар билан, бўрттирилган ҳолда етиб боради. «Хушхабар» салиб юришида мағлуб бўлган насронийлар томонидан кўтаринки руҳда кутиб олинади, уларнинг шижоатини оширади. 

Бу ҳақда биринчи бўлиб немис тарихчиси Оттон Фрейзингский «Император Фридрих амаллари» номли китобида ёзади. 

«Бир неча йиллар олдин Форс ва Арманистон ортида яшовчи, насронийликка эътиқод қилувчи авлиё Юҳанно исмли шоҳ Мидия ва Форс ҳукмдорларини мағлуб этиб, Дажла дарёсигача етиб борди. Аммо дарёни кечиб ўтолмасдан, Шарққа қайтиб кетди». 

Елюй Даши ғалабаси ҳақидаги хабар Германия ва Франция қиролларини ҳам руҳиятини кўтарган ва иккинчи салиб юришини бошлашига сабаб бўлган. Салибчилар «авлиё Юҳанно» мусулмон ҳукмдорларига зарба бериб, насронийлар халоскори ва ёрдамчиси бўлишидан умид қилишган. Бироқ, якунда бу юриш насроний рицарлар орасидаги келишмовчиликлар туфайли барбод бўлган. 

1177 йили Рим папаси Александр III «шарқий папа Юҳанно»га узун мактуб ёзади. Аммо унинг эмиссари Филипп Осиёдан на насроний шоҳини, на унинг давлатини топган, ўзи ҳам дом-дараксиз йўқолган. 

Кейинги йилларда «авлиё Юҳанно» ҳақидаги миш-мишлар гоҳ тинчиб, гоҳ уйғониб турган. 1221 йили бешинчи салиб юришида рицарлар орасида Шарқдан яна бир халоскор келаётгани, у форслар ва бошқа мусулмон давлатларини маҳв этиб, Бағдод остонасида тургани, халифа қўшинига зарба беришга тайёр экани ҳақида миш-мишлар тарқалган. Бу хабарлар асосли бўлган. Аммо бу ҳукмдор мусулмонларга ҳам, насронийларга ҳам бирдек қирон келтираётган Чингизхон эди. 

«Авлиё Юҳанно»ни излаш жараёни Европа ва Шарқ ўртасидаги дипломатик муносабатларнинг шаклланишига ҳам олиб келади. 1245 – 1289 йиллар оралиғида Рим папаси ва Франция қироли Людовик IX томонидан шарққа учта миссия юборилган. Уларга «Авлиё Юҳанно» подшолигини излаб топиш вазифаси юклатилган. Аммо элчилар ҳеч нарса топишолмаган, бироқ мўғуллар билан сиёсий алоқаларни ўрнатилишига сабаб бўлишган. 

«Авлиё Юҳанно» афсонаси айнан Мўғуллар империяси гуллаб яшнаган XIII асрда ўз тарихий ролини бажарди. Насроний ҳукмдорлар мусулмонларга қарши жангларда мўғулларни иттифоқдош сифатида кўришган, кўмагидан умидвор бўлишган. Уларнинг ишончи қисман оқланган. Чингизхоннинг набираси Хулагу Яқин Шарқда ўз давлатини тузиб, насронийларга хайрихоҳлик қилган. У исмоилийларнинг «забт этиб бўлмас» Аламут қалъасини маҳв этиб, Бағдодни талон-торож қилган, ҳатто Дамашққача етиб борган. Аммо ватани Мўғулистондаги воқеалар туфайли ҳарбий юришни тўхтатиб, орқага қайтган. Хулагунинг саркардаси, насроний Китбука эса деярли Қуддусгача етиб бориб, унинг остонасида мамлуклар томонидан мағлуб этилган. 

Орадан яна юз йиллар ўтиб, Марказий Осиёдан чиққан мусулмон ҳукмдори қудратли давлатларни тор-мор этиб, насроний оламига билвосита кўмак бериб юборади. Византия ҳалокатини деярли ярим аср орқага суриб, турк-усмонли қўшинларини Европага ҳужумини тўхтатади. Бу ҳукмдорнинг исми Темур, барлос уруғидан чиққан Тарағай ўғли эди. Аммо унинг ҳаётига оид ҳикоялар – алоҳида мавзу. 

Нурмуҳаммад Саид тайёрлади.