Интернетда хавфсизлик қоидалари ёхуд маълумотларингизни эҳтиёт қилинг

Интернет тармоғи инсон ҳаётининг узвий қисмига айланиб бўлди. Биз ижтимоий тармоқларда мулоқот қиламиз, онлайн харидларни амалга оширамиз, банк хизматларидан фойдаланамиз. Биз ҳақимиздаги маълумотлар интернетда айланиб юради. Афсуски, нияти нопок кимсалар улардан ўз мақсадида фойдаланиши, маънавий ва моддий зарар етказиши мумкин. Аммо оддий чоралар орқали маълумотларимизни тўғри ҳимоя қила олсак, улар шум ниятига ета олмайди.

1. Банк картангиз ҳақидаги маълумотларни фирибгарларга берманг

Банк картангиздан пул ечилгани ҳақида SMS-хабар олдингиз, лекин ҳеч нарса харид қилмаган эдингиз. Бундай ҳолатда нима қилиш керак?

Карта балансини қайта текширинг. Чунки бу фирибгарлар томонидан юборилган сохта хабар бўлиши ҳам мумкин.

Маблағингиз ҳақиқатда ечиб олингани ёки йўқлигини билиш учун аввало балансни текширинг. Агар ечиб олинмаган бўлса, SMS-хабар сохта экани ойдинлашади. Шундан кейин фирибгар сизга қўнғироқ қилиши, ўзини «банк хавфсизлик хизмати» ходими сифатида таништириб, пулни қайтариш ва «жиноятчилар»ни ушлашда ёрдам таклиф қилиши мумкин.

Сизга қўнғироқ қилган нотаниш шахсларга карта маълумотлари, пароли ва кодини айтманг, ҳақиқий банк вакили бундай маълумотни сўрамайди.

Баъзида фирибгарлар қўнғироқ қилмайди, лекин номаълум харидни бекор қилиш учун ҳаволага кириш сўрови билан SMS-хабар юборади. Бундай ҳаволага кирманг, акс ҳолда телефонингизга вирусни юқтиришингиз мумкин.

Баъзида пул ҳақиқатан ҳам ечиб олинади. Уларни қайтариш осон бўлмайди, айниқса, агар фирибгарларга карта маълумотларини ўзингиз берган бўлсангиз. Улар карта маблағларини зудлик билан хорижий электрон кармонларга ўтказиб юборишади.

Оқибатларни бартараф қилгандан кўра, нохуш вазиятнинг олдини олган яхшироқ. Онлайн тўловни амалга ошираётганда, алоҳида картадан фойдаланинг ва унга фақат харид учун зарур бўлган маблағни ўтказинг. Карта маълумотларини ҳеч кимга берманг.

Айтайлик, эълонлар сайтидаги сотувчи сизга тўловни ўзи амалга оширишини таклиф қилади, бунинг учун карта фотосуратини сўрайди. Суҳбатни давом эттирманг, улар сизни тузоққа илинтирмоқчи.

2. Ижтимоий тармоқлардаги аккаунтингиз бузилиши олдини олинг

Кўпинча фирибгарлар ижтимоий тармоқ саҳифаларини бузиб киришади ва аккаунт эгасининг танишларидан пул ундиришади. Масалан, улар оғир хаста бўлиб қолгани ва шошилинч операция қилиш учун маблағ кераклиги ҳақидаги хабарларни юборишади.

Профилингизни ҳимоя қилиш учун ижтимоий тармоқлар ва мессенжерларда икки факторли аутентификациядан фойдаланинг. Бунда тизимга киришда фойдаланувчи номи ва пароли, шунингдек, SMS-хабар орқали юборилган махсус кодни киритишга тўғри келади. Агар фирибгарлар паролни билган тақдирда ҳам, телефонга келадиган SMS-хабарни аниқлай олишмайди.

Барча ижтимоий тармоқлар учун битта паролдан фойдаланманг. Агар жиноятчилар битта аккаунтни бузиб киришса, бошқа профилларни ҳам осонгина қўлга киритиши мумкин. Қайси иловаларда профилингизга кириш ҳуқуқи борлигини текширинг, эскирганларини ўчириб ташланг.

Агар бегона одамнинг компьютеридан ижтимоий тармоқларга киришга тўғри келса, «Инкогнито» режимидан фойдаланинг. Шу сабабли хатти-ҳаракатларингиз ҳақидаги маълумотлардан бошқалар фойдалана олмайди. Иш тугагач, «Чиқиш» тугмасини босишни унутманг.

3. Фирибгарлар номингиздан қарз олишига йўл қўйманг

Агар интернетдаги шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш ҳаётингиз қоидаларидан бири бўлса, фирибгарлар номингиздан қарз ёки кредит ололмайди.

Илгари қарз ёки кредит олиш учун банкка бориш керак эди. Банк хизматлари ривожлангани туфайли энди онлайн тарзда ҳам қарз олиш мумкин. Агар банк картаси ёки паспорт маълумотлари фирибгарлар қўлига тушса, улар номингизга микроқарз олиши ёки кредитни расмийлаштириши мумкин.

Ҳужжатларнинг нусхаларини ижтимоий тармоқларда, шунингдек, компьютер ва телефонда сақламанг. Фойдаланиб бўлгач, уларни ўчириб ташланг. Ҳужжатларни сақлаш иловаларидан фойдалансангиз, икки факторли аутентификацияни созланг.

Кираётган сайтларни диққат билан текширинг - баъзида фирибгарлар манзили асл саҳифадан бир ёки икки ҳарф билан фарқ қиладиган сохта саҳифани яратадилар. Хавфсиз сайтнинг URL манзили https:// билан бошланади. Бундан ташқари, манзил сатрида «қулф» белгисини қидиринг, агар у ёпиқ бўлса, уланиш хавфсиздир. Бу сизнинг маълумотларингиз ҳакерлар томонидан ўғирланмаслигини англатади.

4. Фотосурат, видео ва ҳужжатларни эҳтиёт қилинг

Муҳим ҳужжатларни компьютерда сақламанг. Айниқса қимматли ҳужжатларнинг қоғоз нусхаларини ҳам тайёрлаб қўйинг.

Баъзи вируслар компьютердаги барча файлларни йўқ қилишга қодир ва уларни қайта тиклаш муаммо бўлади. Шунинг учун антивирусдан фойдаланиш ва уни мунтазам янгилаб туриш муҳим - у зарарли дастурларни топади ва йўқ қилади.

Шунингдек, ўзингиз ҳам эҳтиёт бўлишингиз керак. Номаълум жўнатувчилардан келган электрон почта хабарларини очманг ёки компьютерингизга зарарли дастурларни киритмаслик учун номаълум ҳаволаларни босманг.

Фотосуратлар учун булутли хизматлар мос келади. Фақат хавфсизлик қоидаларини унутманг: мураккаб пароллар ва икки факторли аутентификация бу ерда ҳам қўл келади.

Булутли сервисларнинг афзаллиги шундаки, агар киришга рухсат берсангиз, ундан дўстингиз ёки ҳамкасбингиз ҳам фойдаланиши мумкин.

Бироқ булутли сервисга кириш ҳаволасини мессенжер ёки ижтимоий тармоқ орқали юборсангиз, уни бегоналар ҳам қўлга киритиши эҳтимоли пайдо бўлади. Шунинг учун, агар зарурат бўлмаса, булутли сервисга бошқаларнинг киришини тақиқлаб қўйинг.

 5. Ёзишма ва фотосуратларингиз оммага ошкор бўлишининг олдини олинг

Интернетдаги шахсий маълумотларни ҳимоя қилиш шахсий ёзишмаларда ҳам эътиборли бўлишни назарда тутади.

Ҳатто икки факторли аутентификация ҳам ижтимоий тармоқ профилингиз ҳеч қачон бузиб кирилмаслигига кафолат бермайди. Шунинг учун, обрўйингизни тушириши мумкин бўлган маълумотларни интернетда баҳам кўрманг. Бу қоида шахсий ёзишмалар учун ҳам амал қилади.

Баъзида жиноятчилар шахсий фотосурат ва видеони ошкор этиш билан таҳдид қиладиган хабар юборишади. Агар сиз бундай файлларни ҳеч кимга юбормаганингизга, уларни булутли сервисларда ва компьютерда сақламаганингизга ишончингиз комил бўлса, хатни эътиборсиз қолдиринг. Бу ҳолатда тажовузкорлар қила оладиган максимал нарса фотосуратни сохталаштиришдир.

Агар уларда компромат бор бўлса ва жиноятчилар бунинг учун пул талаб қилсалар, таслим бўлмаган яхшироқ. Кейинги сафар улар кўпроқ нарсани сўраши мумкин. Ҳуқуқ-тартибот идораларига мурожаат қилинг, шахсий ҳаёт дахлсизлигини бузган шум ниятли одамларнинг жазоланишига эришинг.

6. Ижтимоий тармоқлардаги маълумотлар жиноятчиларни жалб қилади

Кўпчилик ўз ҳаётини ижтимоий тармоқларда доимий қолдирадиган постларсиз тасаввур қила олмайди. Баъзилар деярли ҳар бир қадамини фотосуратга, видеога олиб, тармоққа жойлаштиришни хуш кўради. Аммо фирибгарлар бундай маълумотлардан ўз мақсадида фойдаланиши мумкин.

Айтайлик, таътилда олинган суратингизни ижтимоий тармоққа жойлаб, ўғриларга ҳозир уйингизда ҳеч ким йўқлигини билдириб қўйишингиз мумкин. Шунинг учун, шахсий контентни кўрадиган одамлар сонини чеклаган яхшироқдир.

Шунингдек, ижтимоий тармоқларда қуйидаги маълумотларни қолдирмасликка ҳаракат қилинг:

- Геомаълумотлар, локациялар. Квартира, офис ва тез-тез борадиган бошқа жойларингиз манзилини белгиламанг. Ушбу маълумот жиноятчиларга сизнинг жадвалингиз, маршрутларингиз ва одатларингизни кузатиш имконини беради. Баъзан уй манзилини билиб олиш учун оддий нарсалар ҳам кифоя қилади, масалан, деразадан олинган кўча суратлари. Бундай расмларни яхшиси шахсий архив учун қолдиринг.

- Шахсий маълумотлар ва ҳужжатлар. Паспорт, визалар, банк карталари фотосуратларини эълон қилманг. Телефон рақамингизни ижтимоий тармоқларда тарқатманг, акс ҳолда реклама мазмунидаги спам-хабарларга кўмилиб қолишингиз мумкин.

- Фарзандларингиз ҳақида маълумот. Боланинг қайси мактабга, қайси тўгаракка бориши ҳақидаги маълумотларни фақат яқин одамлар билгани маъқул. Агар бола ижтимоий тармоқлардан фойдаланса, унга интернетда нима ҳақида гапириш мумкинмаслигини тушунтиринг. Жиноятчилар болаларни турли нарсалар билан қизиқтириб, қаерда яшаши ва квартирада қандай қимматбаҳо нарсалар борлигини билишга ҳаракат қилиши мумкин. Бундан ташқари, оилангиз ҳақида маълумотга эга бўлган одам болага зарар етказишга уриниши ҳам мумкин.

- Келажак режалари. Бўлажак саёҳатлар ҳақида гапирманг, авиачипталар ва самолётга чиқиш талонларини эълон қилманг. Жиноятчилар рақам ва штрих-коддан фойдаланиб, аккаунтингизга кириши ва бронлаш маълумотларини ўзгартириши мумкин.

Шахсий маълумотларни сир тутишга ҳаракат қилинг, уларнинг ошкор бўлиб кетиши жуда кўп муаммоларни келтириб чиқариши мумкин.

7. Интернет паролларни ишончли жойда сақланг

Ижтимоий тармоқлар, электрон почталар, мобил иловаларнинг барчаси логин ва парол орқали киришни талаб қилади. Ҳеч қачон оддий паролни танламанг. Барча пароллар катта-кичик ҳарфлар ва рақамлар аралашмасидан иборат бўлиши лозим. Шунингдек, исм-фамилия, яқинларингиз исми-шарифини парол сифатида танламанг. Паролларни интернетда, телефон ёки компьютерда сақламанг. Уларни ён дафтарчангизга ёзиб қўйинг.

Нурмуҳаммад Саид тайёрлади.