Жорий йилнинг баҳорида немис ҳукумати энергия қимматлаб кетиши туфайли нархлар ошаётган шароитда аҳолига ёрдам беришга қарор қилди ва ёзнинг уч ойи учун мўлжалланган тўққиз евролик ягона чиптани жорий қилди. Ундан Германия темирйўлларининг исталган йўналишида фойдаланиш мумкин эди (тезюрар поездлардан ташқари).
Бу ўз навбатида темирйўллар орқали йўловчи ташиш ҳажми мисли кўрилмаган даражада ошиб кетишига олиб келди, ижтимоий тармоқларда кўплаб ҳазиломуз изоҳларга сабаб бўлди, шунингдек, Ангела Меркел кетганидан бери Олаф Шольц ҳукуматининг ягона муҳим ютуғига айланди.
Шу билан бирга, ташаббус бир неча ўн йиллик оптималлаштиришдан сўнг аянчли аҳволга тушиб қолган немис темирйўллари муаммоларини очиб ташлади. Баъзан гавжум поездларга (айниқса денгиз соҳиллари йўналишидаги) чиқишнинг ҳар доим ҳам имкони бўлмаса-да, немисларга тўққиз евролик чипта жуда ёқиб қолди.
24 март куни Германия ҳукумати Берлинда энергия нархининг кескин ошиши сабабли аҳолини қўллаб-қувватлаш чораларини муҳокама қилаётганда, транспорт вазири Фолкер Виссинг сўз олади. У Германия аҳолиси учун темирйўллардан ёзда чексиз фойдаланиш имкониятини берувчи вақтинчалик арзон чиптани жорий қилишни таклиф этади: уч ой - 90 кун - 90 евро. Муҳокама пайтида 90 дан 0 рақами тушиб қолди ва у тўққиз евролик чиптага (9-Euro-Ticket) айланди.
Арзон чипта 1 июндан 31 августгача амал қиладиган бўлди (аслида битта чипта бир ой амал қилади, демак, ёз учун учтасини сотиб олиш керак эди). Бу давр мобайнида тўққиз евролик чипта 52 миллион марта сотиб олинди – яна 10 миллион донасини турли абонемент эгалари бепул олишди.
Ушбу чипта билан Германия аҳолиси мамлакат бўйлаб хоҳлаган жойга бемалол саёҳат қилиши, эрта тонгда поездга ўтириб, кечга қадар исталган нуқтага етиб бориши мумкин эди (фақат тезюрар поездлардан ташқари). Аммо узоқ масофага отланишнинг ҳожати йўқ эди – кўпчилик ундан ҳар куни ишга бориш ёки қўшни шаҳарлардаги қариндошларини йўқлаш учун фойдаланди.
Лойиҳада тўғридан тўғри молиявий ёрдамдан ташқари, экологик миссия ҳам бор эди – немислар автомобиллардан камроқ фойдаланади деб тахмин қилинди. Бу оз миқдорда ўзини оқлади: чипта сотиб олувчиларнинг 10 фоизи автомобилни ташлаб, поездга ўтиришди. Лекин ундан асосан олдин кам саёҳат қилган ёки умуман саёҳат қилмаганлар фойдаланишди. Лойиҳа аҳоли ҳаракатчанлигининг мисли кўрилмаган ўсишига олиб келди, буни статистик маълумотлар ҳам тасдиқлайди: 2022 йил июн ойида Германияда поездлар қатнови сони 2019 йилнинг июнига нисбатан 40 фоизга ошди.
Чипта Германиянинг деярли ҳар бир аҳолисига таъсир қилган популистик, аммо самарали сиёсий қарор намунасига айланди. Миллионлаб одамлар ундан фойдаланишди, у ҳақда баҳслашишди, қўшиқлар ёзилди, ижтимоий тармоқларда мемлар тарқалди, у ҳатто Der Spiegel журнали муқовасида пайдо бўлди.
Айниқса, «миллионерлар курорти» ҳисобланмиш, Шимолий денгиздаги 40 километрлик қумли пляжи билан машҳур бўлган Зилт оролига деярли текинга бориш имконияти немисларни ҳайратга солди.
Немис панклари ҳатто флешмоб уюштиришди: июн ойида бир неча юз киши Зилтга келиб, Вестерланд шаҳри марказида норозилик лагерини барпо этишди. Миллионерлар курортидаги панклар Германияда йилнинг асосий мемларидан бирига айланди (Der Postillon сатирик журнали ҳатто Зилт ҳукумати тўққиз евролик сайёҳлардан халос бўлиш учун оролга олиб борадиган темирйўлни портлатишга қарор қилгани ҳақида хабар тарқатди). Бундан ташқари, панклар жамиятни қайсидир маънода янада демократлашуви рамзига айланди – ҳар қандай одам исталган манзилига етиб олиш имкониятига эга бўлди, уч ой давомида ҳаммада бу борада тенглик юзага келди.
Ниҳоят, бу қарор Ангела Меркел ҳукумати ўрнини эгаллаган социал-демократлар, яшиллар ва либераллар коалициясининг шубҳасиз, деярли ягона муваффақияти деб аталди ва унга 2,5 миллиард евро бюджет маблағлари ажратилди. Канцлер Олаф Шольцнинг ўзи буни «хаёлимизга келган энг яхши ғоялардан бири» деб атади, аммо рўйхатни давом эттириш унга осон бўлмаса керак.
Муаммо шундаки, мамлакат тўққиз евролик чиптага тайёр эмасди
Тўққиз евролик чипта, бошқа нарсалар қатори, жамоатчилик эътиборини темирйўлларга қаратди ва жуда кўп муаммоларни очиб ташлади. Ижтимоий тармоқлар йўловчи кўплигидан ҳаракатлана олмай қолган поездлар ва ҳаддан ташқари толиққан ходимлар ҳақидаги шикоятлар билан тўлиб кетди. Темирйўлчилар касаба уюшмаси маълумотига кўра, оммабоп йўналишларда ходимларнинг чорак қисмидан кўпроғи касаллик туфайли ишга чиқмай қолган. Энг кўп шикоят поездлар кечикиши билан боғлиқ бўлган. Кўп сонли йўловчилар поезддан поездга ўтириши туфайли кечикишлар сони кескин ошган, оқибатда узоқ сафарлар вақти яна бир неча соатга узайган.
Берлинлик сиёсатшунос Дмитрий Стратиевский 9 евролик чиптани ҳам эксперт сифатида (у жамоат транспорти масалалари билан шуғулланади), ҳам Германия пойтахтидан бир неча марта четга чиқишга муваффақ бўлган сайёҳ сифатида баҳолади.
«Мен тиғиз пайтда йўлга чиқмасликка ҳаракат қилдим. Аммо шунда ҳам мутлақо драматик саҳналарни томоша қилдим – поезд ҳаддан ташқари тўлган, одамлар бир-бирининг нафасини ҳис қиладиган даражада яқин турарди. Кейин машинист поезд бузилиб қолгани ва узоқ платформадаги бошқа поездга ўтириш кераклигини эълон қилди. Кекса аёллар деярли йиғлаб юборишди, бошқа платформага бориш улар учун оғир, баъзи станцияларда лифт ҳам йўқ эди», деди Стратиевский.
Дам олиш кунларида машҳур йўналишларда саёҳат қилиш, масалан, Болтиқбўйи ёки Шимолий денгиздаги курортларга бориш йўловчилар томонидан бир овоздан «дўзах азоби» деб аталди.
Германия транспорт тизими қийинчилик билан, ходимлар соғлиғи ва йўловчиларнинг асаблари эвазига ёзги босимга дош бера олди, аммо муаммолар йўқолмади. Бундан ташқари, муаммолар ечими осон эмасдек туюлмоқда. Стратиевский вазиятни қуйидагича таърифлайди:
«Муаммо шундаки, 1990-йилларда Германияда тўғри қарор қабул қилинмади. Ўша пайтда Европада тезюрар поездлар оммалашди. Агар Франция, Испания, Италияда тезюрар поездлар учун махсус йўллар қурилган бўлса, Германия бундай қилмади. Бу ерда тезюрар поездлар шаҳар ёки юк поездлари билан бир хил йўллар бўйлаб ҳаракатланади. Бу эса тартибсизлик келтириб чиқаради. Биз берлинликлар темирйўл вокзалида турганимизда олдимиздан тезюрар поезд катта тезликда ўтиб кетишига дуч келамиз. Бу тўғри эмас. Бир йўл орқали кўп турдаги поездлар ҳаракатланса, муаммолар қалашиб кетади».
Германия темирйўллари тизими 40 минг километр узунликка эга ва дунёда олтинчи ўринда туради. Аммо шу йўллар орқали ҳар хил турдаги, турли тезликдаги ва турли мақсадлардаги поездлар ҳаракатланади. Барча саъй-ҳаракатларга қарамай, бу оқимларни самарали мувофиқлаштиришнинг иложи бўлмаяпти. Май ойининг иккинчи ярмида (яъни тўққиз евролик чипталар жорий қилинмасдан олдин ҳам) Германиядаги поездларнинг қирқ фоиздан ортиғи манзилга кеч етиб борган.
Германия бу тизимни ислоҳ қилиш, масалан, тезюрар поездлар учун махсус линияларни қуриш имконига эга эмас. Гап пулда эмас, бюджетда маблағ бор. Стратиевскийнинг сўзларига кўра, бунинг учун мамлакатнинг ярмини «тўсиб қўйиш» ва «қазиб ташлаш» керак бўлади. Бу эса бир неча йил давомида темирйўл ҳаракатини сезиларли даражада қисқартиради. Бунга ҳозирги шароитда, масалан, Германия шошилинч равишда Россия газини алмаштиришга уринаётган ва кўмирни темирйўл орқали ташиётган вазиятда эришиб бўлмайди. Шунингдек, мисли кўрилмаган қурғоқчилик туфайли, Рейн дарёси саёзлашган ва яна бир муҳим транспорт тармоғи тўхтаб қолган шароитда ҳам.
«Биз амалда 90-йиллардаги темирйўл тармоғи шароитида яшаяпмиз. 2000-йиллар охири ва 2010-йиллар бошида у бироз таъмирланди. Аммо инфратузилма замонавий талабларга жавоб бермайди. Бутун дунё бўйлаб темирйўл транспортининг роли тобора ортиб бораётган даврда бу ачинарли», деб хулоса қилади Стратиевский.
Германияда темирйўл ислоҳотлари йўловчилар ҳисобидан амалга оширилди. Тўққиз евролик чипта буни ўзгартирмади
1990-йиллар бошидан бери Берлинда яшаб келаётган ва мунтазам равишда темирйўлдан фойдаланадиган бастакор Сергей Невский немис поездлари ҳаракатлари асосида соатни тўғрилаб олиш, сотиб олинган чиптадан эса бир ой давомида исталган рейсда фойдаланиш мумкин бўлган даврларни қўмсайди.
1990-йиллар ўрталаридан бошлаб, немис темирйўллари хусусийлаштирилгач, оптималлаштиришнинг деярли узлуксиз жараёнидан ўтмоқда. Невскийнинг сўзларига кўра, бунинг оқибатида поездларнинг қулайлиги камайиб, кечикишлар сони ортиб, чипталар қимматлашмоқда, тариф тизими эса мураккаблашмоқда.
Дарҳақиқат, Германия темирйўллари тармоғи кўплаб тариф зоналарига бўлинган – ҳар бири ўз нарх сиёсатига эга. Шаҳардан шаҳарга боришда барча харажатларни ҳисоблаб чиқиш ва оз-моз иқтисод қилиш учун баъзан том маънода мураккаб математик тенгламани ечишга тўғри келади.
Тўққиз евролик чипта жорий қилиниши, яъни оддий ва тушунарли тарифнинг фойдаси ҳатто темирйўл тармоғининг жиддий камчиликларидан ҳам устун эканини кўрсатди. Охир-оқибат, Германия транспорт ишчилари уюшмаси маълумотларига кўра, харидорларнинг 88 фоизи чиптадан қониқиш ҳосил қилган.
Сўнгги йилларда Германия йўловчиларнинг ҳамёнлари эвазига темирйўлларни оптималлаштирди ва баъзи қулайликлардан воз кечди. Масалан, аҳоли учун қулай бўлган тунги рейслар маршрутлардан олиб ташланди, эски, аммо қулай (кенг) вагонлар Туркия ва Болгарияга сотилди. Уларнинг ўрнини янги, тор вагонлар эгаллади. Инфратузилма ривожлантирилмади.
Масалан, Невский «Берлин – Ҳамбург» йўналиши учун Чехия темирйўллари поездини танлашни маслаҳат беради: «Унинг вагонлари худди 20-30 йил олдинги Германияники каби кенг ва қулай».
Тўққиз евролик чипта бу борада узоқ кутилган бурилишни англатар эди – шу сабабли немислар у билан хайрлашишни унчалик хуш кўришмаяпти.
Берлинлик фаоллар ҳатто сентябр ойида махсус жамғарма ташкил қилишди: унинг аъзолари ҳар ой 9 евро тўлаган ҳолда жамоат транспортида бепул ҳаракатланишади (аслида, «қуён» бўлиб). Агар назоратчи уларни ушласа, жамғарма жаримани тўлаб беради (ҳозир Германияда бу 60 еврога тенг).
Тўққиз евролик чиптани сақлаб қолишнинг бу йўлини хавфли деб ҳисоблайдиганлар энди ҳукуматнинг янги қарорини кутишига тўғри келади.
Лойиҳани давом эттириш учун маблағ ажратиш ҳақидаги қарор аллақачон қабул қилинган, аммо янги «тўққиз евролик чипта»нинг жорий этилиш санаси ва нархи ҳозирча номаълум. Бироқ қиймат 9 евро бўлмаслиги аниқ – ҳукумат 49 дан 69 еврогача бўлган нархни муҳокама қилмоқда.
