Кооператив ва фермерлар ўртасида қонуний тузилган шартнома эътиборга олинмаяпти. Ўроқда йўқ, машоқда йўқ, хирмонда ҳозир бўлган кластер эса босқинчилик йўли билан ҳосилни ташиб кетишга уринмоқда. Ҳокимлик ва прокуратура органлари негадир жабрланувчилар эмас, “жабрловчи”ни қўллаяпти.
Дунё таҳдидларга тўлганини кўряпмиз ва фақат кучли жамиятлар бу чақириқларга жавоб бера олишини тушуняпмиз. Кучли жамият эса аксари ўрта синфдан иборат бўлган жамият. Яъни ўзига тўқ ва шу аснода – онгли жамият. Бундай жамият шундай бир моддаки, у фақат адолат муҳитида, қонунлар ишлайдиган, тартиблар ҳамма учун баробар бўлган муҳитда юзага келади.
Бизга инвесторлар келишини истаяпмиз. Чунки айнан инвестициялар охир-оқибат ўша тўқ, онгли қатламни юзага келтиради. Аммо кўп ҳолатларда ҳатто ўзимизнинг ички инвесторимизни авайламаяпмиз. Масалан, қишлоқ хўжалигимизга инвестиция киритишни истайдиганлар топиляпти. Жойларда фермерлар ўз пулини тикиб, кооперативларга бирлашишяпти, пахта етиштиришяпти. Бироқ улар етиштирган ҳосилга кўз олайтириш ҳолатлари кузатилмоқда.
Жумладан, яқинда Сурхондарё вилоятининг Жарқўрғон туманида бўлдик. Ҳудудда фермерлар бирлашиб, кооператив тузган. Аммо пахтаси очилгач, унга эга чиққан.
Фарғона вилоятининг Учкўприк туманида эса вазият янада жиддийроқ: кооперативнинг пахтасини босқинчилик йўли билан олиб кетишяпти. Фермерлар кооператив билан шартнома тузиб қўйганига қарамай, тегишли идоралар келиб, кластер билан шартнома тузишни ўз услубларида “илтимос” қилишган.
Умуман олганда, кейинги пайтларда бу каби ҳолатлар республиканинг бошқа ҳудудларида ҳам кўзга ташланяпти – фермерлар кластерларга “ем бўлмоқда”. Афсуски, бундай ҳолларда “қонун одамлари” бўлган прокурорлар негадир жим туриш ёки иккинчи томонни “қўллаб юбориш” йўлини танлаяпти.
Kun.uz айни шу масалада бир нечта мутахассислар фикрларини тақдим этмоқда.
Ҳуқуқшунос Абдувоҳид Якубовга кўра, кооперативнинг пахта ҳосилини зўравонлик билан олиб кетиш жиноятдир:
— “Фермер хўжаликлари тўғрисида”ги қонуннинг 25-моддасига асосан, фермер хўжаликлари ихтиёрий равишда бирлашишлари мумкин. Демак, Учкўприк ва Жарқўрғонда фермерлар шу асос ҳамда “Кооперация тўғрисида”ги қонундан келиб чиққан ҳолда ўзларининг уюшмаларини тузишган. Бу кооператив фермер хўжаликлари билан пахта хомашёсини сотиб олишга шартнома қилган ва уни сотиб олишни бошлаган.
Aввало, фермерларнинг кооперативларга бирлашаётгани – улар ўз ҳуқуқларини таниб бораётганининг исботидир: кластернинг оғир шартларини рад этиб, у билан шартнома тузишмади ва ўз чўнтакларидан пул сарфлаб, пахта етиштиришди. Фермерда ўз ҳуқуқи, ҳақи ва даласи учун курашиш истаги пайдо бўлди. Бу катта гап. Аммо ҳокимлик, ИИБ ҳамда прокуратурадан вакиллар келиб, фермерлар кооперативга сотган пахта ҳосилини зўравонлик билан олиб кетишди, дейишмоқда.
Қонунсизлик шу даражага етганки, кластер ҳеч қандай счёт-фактура, ишончнома ва юк хати бермаган. Қандай қилиб ишончнома бермаган ҳолда кооперативга ўтган ҳосилни зўравонлик билан олиб чиқиб кетади? Бу жиноят, талончилик-ку. Прокурорга бериб, жиноий иш қўзғатиш керак десам, прокурорнинг ўзи шу ерда турибди. Кимга дардини айтсин фермер?
Ўзи яқинда халқаро майдонда пахтамизга қўйилган санкциядан қутилдик. Энди бу хабарлар ижтимоий тармоқларда тарқаляпти. Бу ҳолат давом этса, нафақат давлатлар, балки чет давлатлардаги номдор фирмалар ҳам қайта санкция қўллайди.
Чорихон Қодиров, Ўзбекистон фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгалари кенгаши бош ҳуқуқшуноси:
— Кооператив қонуний асосларга кўра фаолият юритяпти. Фермер хўжаликлари ҳам қонуний асосларга кўра шартномалар тузишган. Демак, “Фарғона Глобал Текстил” кластери кооператив пахтасини ўзининг омборига қабул қилиб олиш талабини қўйишга ҳақли эмас. Кластер манфаатини кўзлаб, унинг орқасида прокуратура ва ИИБ ходимининг туриши ҳам қонунчиликка зид. Шундай ҳолатлар тасдиқланган тақдирда, Бош прокуратура томонидан хизмат текшируви ўтказилиши, вазиятга ойдинлик киритилиши керак. Негаки, шартномавий муносабатлар иштирокчиларининг қонуний фаолиятига прокуратура ва ИИБ органлари тўсқинлик қилган.
Ҳозирги ҳолатда ёш болага ҳам маълум бўлиб турибди – кооператив билан фермер хўжалиги ўртасида шартнома бўлса, учинчи томон –кластернинг шартномага аралашишга нима хаққи бор? Шартнома тузиш эркин ва ихтиёрий бўлиши керак-ку. Ихтиёрийлик асосида тузилган шартнома ўз кучида турибди: фермер ва кооператив ўртасидаги шартномавий муносабатлар бекор бўлган эмас.
Камолиддин Икромов, “Агробизнес ассоциацияси” жамоат ташкилоти раҳбари:
— “Учкўприк Агро Олтин Тола” кооперативи қандай вужудга келди, деган савол туғилади. Ўтган 3 йил давомида туман фермерлари кластерлар билан ишлаб фойда кўришмаган. Яъни биринчи икки йилда ўғитлар ва ёқилғи маҳсулотлари қиммат нархларда етказиб берилган. Учинчи йилда эса умуман пуллари тўлаб берилмаган. 20 нафар фермер бирлашиб, “Fergana Global” кластерини судга беришди ҳамда пулларини МИБ орқали шу йил июн ойи охирида ундириб олишди. Мантиқан қарайдиган бўлсак, ўзи бу кластер фермерлардан қарз бўлса-ю, яна у билан шартнома қилиш нима дегани? Устига устак, шартномаларда нарх кўрсатилмаса, ўғитлар қиммат нархларда берилса.
Шундан келиб чиқиб фермерлар бирлашишнинг қонуний йўллари билан кооператив ташкил этишган ва пахта ишлаш заводини ижарага олишган. Ишлар барча стандартлар ва талаблар асосида ташкиллаштирилган. Кооператив пахтани етиштириб, теримни бошлаб ва заводга 1000 тоннага яқин пахта тўпланганида кимлардир ҳосилни олиб кетишга келиб, турли даъволар қилмоқда.
Кооператив 20 та фермер хўжалигидан ташкил топган бўлиб, шундан 13 таси бевосита кооперативга сармоя киритган. Сармоя киритмаган 7 та фермер хўжаликни ҳам кооператив керакли маҳсулотлар билан таъминлаган. Кооператив барча фермерлар билан шартнома асосида ишлаган. Шартнома қилган ва кооперативга сармоя киритмаган фермерлардан биттаси: “Мен кластер билан шартнома қилдим ва менга кластер пул ўтказиб берди. Кооперативга топширган пахтамни қайтариб беринглар”, демоқда. Аслида бу пахта кооператив мулки экани айтилганида фермер прокурор ва ҳокимлик вакилини чақириб келиб, зўравонлик билан пахтасини олиб чиқиб кетяпти. Унинг ортидан кооперативга сармоя киритмаган яна 6 нафар фермерга ҳам босим ўтказилиб, шартнома қилдирилган ҳамда пахтаси ҳеч қандай ҳужжатларсиз олиб чиқиб кетилган.
Сармоя киритмаган фермерларнинг пахтаси олиб чиқиб кетилди. Улар қачондир кооперативнинг харажатларини қоплаб беришар. Аммо ҳозирда кооперативга тегишли қолган пахта ҳосилини ҳам олиб кетишга уриниш бўлмоқда.
***
Фермернинг режадан ортиқ ғалласини тортиб олиш, кооперативнинг мулки бўлган пахта ҳосилини зўравонлик билан олиб кетишга уриниш...
Бу каби ҳолатларнинг такрорланиши яқин йилларгача кўчасида офтоб чиқмаган фермерларнинг ишга бўлган ишончини, ерга бўлган меҳрини сусайтириб юбориши мумкин. Шу сабабли уларнинг фаолияти фақат қоғозларда эмас, амалда ҳам ҳуқуқий кафолатланиши зарур.
Шокир Шарипов тайёрлади.
