«Фарғона — умумий уйимиз». Қирғизистон ва Тожикистон чегара низосининг сабаблари нимада?

Тарих

Қирғиз ва тожик миллатлари халқ сифатида шакллангунга қадар узоқ йўлни босиб ўтган. Тожикистон ва Қирғизистон тўқнашаётган ҳудудлар қадимда Кушон, Эфталитлар, Буюк Турк хоқонлиги, Араб халифалиги, Сомонийлар (тожик давлатчилиги), Қорахонийлар, Хоразмшоҳлар, Қорахитойлар, Мўғуллар, Темурийлар, Шайбонийлар, Бухоро ва Қўқон хонлиги таркибида бўлган.

Қирғизларнинг бу ерларга келиши Буюк Турк хоқонлиги билан боғланса, тожиклар ўз тарихларини ўлкада яшаган қадимий қабилаларга улайди.

Тожиклардан фарқли равишда қирғизлар ўрта асрларда ўз давлатини қуришга эришган, улар ҳозирги Қирғизистон давлатининг шимолий қисмларида ҳукмронлик қилган.

Кўп асрлар давомида Тожикистоннинг ғарбий қисми Бухоро, шарқий қисми эса Қўқон хонлиги таркибида бўлиб келади.

Минтақа Чор Россияси томонидан эгаллангач, ҳозирги Қирғизистон ҳудуди Туркистон генерал-губернаторлигининг Еттисув вилояти таркибига киради. Тожикистоннинг ғарбий қисми Бухоро амирлиги назоратида қолди, шарқий ва шимолий қисми эса генерал-губернаторликнинг Фарғона вилояти ҳудудига киритилади.

1924 йил СССРда миллий-чегараланиш ўтказилди ва Россия ССР таркибидаги автоном Қора-қирғиз республикаси ташкил этилди. Шу йили Ўзбекистон ССР таркибида Тожикистон АССР ҳам ташкил топди. Тожикистон 1929 йил, Қирғизистон эса 1936 йилда мустақил давлат сифатида қайтадан иттифоқ таркибига қўшилди.

1991 йил СССР тарқалиб, республикалар мустақилликка эришгач, бошқа собиқ иттифоқ давлатлари каби икки давлат ўртасида ҳам чегара бўйича илк мунозаралар бошланди. Гап учга бўлинган Фарғона водийсидаги сарҳадлар ҳақида бораётганди.

Бироқ тез орада Тожикистонда бошланган фуқаролик уруши музокараларни тўхтатиб қўяди. Икки давлатнинг асосий чегара чизиқларини аниқлаш ортга сурилади. Бу эса ҳар икки томон баъзи ҳудудларни ўзиники деб ҳисоблаши ва тўқнашувлар юз беришига олиб келади.

«Фарғона умумий уйимиз»

Ўзбекистонда кўпчилик Фарғона водийси сифатида уч вилоят — Фарғона, Наманган ва Андижонни билади. Аммо Фарғона водийси анча катта географик ҳудуд бўлиб, Тожикистоннинг Хўжанд, Қирғизистоннинг Ўш, Боткен ва Жалолобод вилоятларини ҳам қамраб олади. Фарғона водийсида жами еттита анклав мавжуд бўлиб, уларнинг олтитаси Қирғизистонда, биттаси Ўзбекистонда жойлашган. Ушбу анклавлар нафақат Фарғона водийси, балки Марказий Осиёнинг кескинлик ўчоқларидир.

Фарғона водийсида тарихан ҳар уч миллат вакиллари биргаликда жуда зич яшагани сабаб, бу ерларда миллий-чегараланиш ўтказиш жуда қийин бўлган. Совет раҳбарияти ҳар бир томонни қониқтирувчи чегаралар ўрнатиш ўрнига, улар орасидан низоларга сабаб бўлувчи, бу орқали Москванинг минтақадаги роли муҳимлигини таъминловчи чегаралар ўтказган.

СССР тарқалгач уч республика Фарғона водийсидаги чегараларни демаркация қилиш бўйича ишларни бошлади. Аммо, ҳар бир томон сув, яйлов ва йўллар жойлашган ҳудудларни эгаллашга ҳаракат қилгани боис музокаралар кўпинча боши берк кўчага кириб қолади.

Тожикистон, Қирғизистон ва Ўзбекистон йигирма йилдан кўпроқ вақт давомида Фарғона водийсидаги келишмовчиликлар сабаб бир-бири билан деярли уруш ҳолатида бўлиб келди. Ҳеч бир республика қўшнисининг даъволарини тан олмади. Ҳукуматларнинг душманлиги аста-секин халққа ҳам ўта бошлади. Асрлар давомида биргаликда яшаб келган халқлар ўзаро рақибларга айланди. 2010 йилги Ўш воқеалари бунга мисол бўлади.

Ўзбекистонда янги ҳукумат ҳокимият тепасига келгач, қўшнилар билан дўстона муносабатлар тикланди ва Қирғизистон билан аниқланмаган чегараларни демаркация қилиш бўйича фаол музокаралар ўтказилди. Натижада Фарғона водийсидаги Ўзбекистон-Қирғизистон чегараларнинг катта қисми аниқлаштирилди. Тожикистон-Ўзбекистон чегараларининг катта қисми ҳам демаркация қилинди.

Лекин водийдаги Тожикистон ва Қирғизистон чегаралари ноаниқлигича қолаверди.

Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги умумий чегара узунлиги 970 километрни ташкил қилади. Шундан 503 километрлик сарҳадлар делимитация қилинган. 2012 йилдан буён олиб борилаётган музокаралар натижасида эса атиги 47 километрлик чегара чизиқлари аниқлаштирилди.

Чегаралар ноаниқлигича қолган ҳудудлар токи улар демаркация қилинмагунга қадар икки давлат томонидан нейтрал ерлар деб қабул қилинишига келишилди.

Можаро сабаблари

2000 йилда бошланган чегара бўйича музокаралар икки давлатнинг икки давр геосиёсий хариталарини асос қилиб олгани сабаб боши берк кўчага кириб қолди.

Тожикистон томони чегараларни белгилашда 1924-1939 йиллардаги геосиёсий харитага таянади, Қирғизистон эса 1958-1959 йиллардаги чегараларни асос қилиб олган.

Ноаниқ чегаралар боис икки давлат аҳолиси ўртасида бир қанча масалаларда тўқнашувлар юз бериб туради.

Яйловлар

Тожикистоннинг Ворух анклави Қирғизистонинг Боткен ва Ўш вилоятларини боғловчи йўлда жойлашган. Шунингдек, бу анклав яйловлар ва сув ресурслари борасида ҳам атрофдаги Қирғизистон туманлари билан қаттиқ боғланган.

Айнан яйловлар ва сув манбаларидан фойдаланиш бўйича икки давлат аҳолиси тез-тез тўқнашиб туради.

СССР даврида яйловлардан ўзаро келишувларига кўра, ҳар икки томон ҳам фойдаланган. Мустақиллик эълон қилингандан сўнг эса республикалар ер бўйича алоҳида қонунлар қабул қилди. Қирғизистон «Яйловлар тўғрисидаги қонун»ни амалиётга киритди, унда ер ва яйловларни хусусийлаштиришга рухсат берилди, бироқ чет элликларга сотиш тақиқланди.

Қирғизистон билан чегарада яшовчи тожикистонликларда яйловлар деярли йўқ, улар қирғиз томони яйловларидан фойдаланади. Аммо юқоридаги қонунга кўра, чет элликларнинг чорваси Қирғизистон яйловларида ўтлаши ҳам тақиқланган. Бироқ, тожиклар бу яйловлардан уларнинг ота-боболари фойдаланиб келгани, яйловларнинг бир қисми уларнинг ҳам мероси эканини даъво қилади. Қирғиз томони тожикларнинг чорва моллари уларнинг яйловларида ноқонуний ўтлашидан норозилик билдириб, уларни ҳайдаб чиқаради. Бу эса кўпинча тўқнашувларга сабаб бўлади.

Ҳозирда ҳар икки томонда чорва моллари сони кўпаймоқда, бу эса яйловларга бўлган эҳтиёж ортишига ҳамда улар устида икки халқ кураши кучайишига олиб келяпти.

Аниқ чегаралар йўқлиги сабаб ҳар икки томон қайси яйловлар уларники эканлигини билмайди.

Сув муаммоси

Қирғизистон ва Тожикистон ҳудудида қирққа яқин ҳар икки томон ҳам фойдаланувчи каналлар мавжуд. Бу каналларнинг бир қисми Қирғизистонда бошланиб, Тожикистондан оқиб ўтса, қолганлари аксинча.

Қирғизистонлик фермерларнинг кўпчилиги каналларнинг юқори қисмида яшовчи тожикистонликлар жуда кўп сув сарфлаётгани, дарёнинг қуйи оқимидаги қирғиз деҳқонларга эса кам сув келаётганидан норозилик билдиради. Ўз навбатида, Қирғизистон томондан бошланувчи каналларнинг қуйи оқимида жойлашган тожикистонликлар ҳам юқори оқимдаги қирғизлар сабаб уларнинг ерларига сув жуда кам келаётганидан шикоят қилади.

Сув етишмовчилиги Қирғизистон-Тожикистон чегарасидаги мавжуд сув инфратузилмаси ишдан чиққани билан ҳам боғлиқ. Баъзи гидротехника иншоотлари трансчегаравий ҳудудда жойлашган бўлиб, Тожикистон ва Қирғизистон ҳукуматлари эътиборидан четда қолмоқда. Улар ушбу иншоотлар реконструкциясига сармоя киритмаяпти, чунки бу борада махсус ташкилот ёки келишувлар йўқ. Ҳар икки томон, уларни таъмирлашни бир-бирига юклайди. Натижада чегара аҳолиси қишлоқ хўжалигида фойдаланиши учун сув етишмайди.

Сув можароси ҳар йили апрелдан июнгача давом этувчи суғориш даврида, айниқса, кескинлашади.

Бундан ташқари, сув ресурслари кўпинча тожик ва қирғиз жамоалари ўртасида бир-бирига босим ўтказиш воситаси бўлиб ҳам хизмат қилади. Чегара ҳудудларида тўқнашувлар содир бўлганда, томонлар бир-бирига борувчи сув каналларини тўсиб қўяди, бу эса янги кескинликни келтириб чиқаради ва вазиятни янада оғирлаштиради.

Тўқнашувлар

Тожикистон-Қирғизистон чегарасида сўнгги ўн йилда жами 150 марта тўқнашувлар содир бўлган. Улар асосан ер ва яйловларга даъвогарлик ҳамда сув тақсимотидаги келишмовчиликлар сабаб юзага келган.

Қирғизистон фуқаролари истиқомат қиладиган аҳоли пунктлари Тожикистон чегарасига жуда яқин жойлашгани учун чегара низолардан Қирғизистон аҳолиси кўпроқ зарар кўради.

Икки давлат ўртасида сўнгги вақтлардаги илк жиддий тўқнашув 2021 йил 29 апрелда юз берди. Можаро икки давлат чегарасида жойлашган «Головной» сув тақсимлаш тармоғи устидан назорат ўрнатиш бўйича келиб чиқди. Кўк-Тош ва Хўжаи Аъло чегара пунктларида жиддий отишмалар бўлиб ўтди.

Тўрт кун давом этган тўқнашувларда расман 55 киши ҳалок бўлгани айтилди: Қирғизистон томондан 36 киши, Тожикистон тарафдан 19 киши. Отишмалар давом этаётган ҳудудлардан 33 мингдан ортиқ одам эвакуация қилинди.

2022 йил сентябрдаги кескинлик эса 2021 йилги тўқнашувлардан ҳам жиддийроқ ва каттароқ бўлди. 14 сентябр куни Тожикистон томони Қирғизистон ҳарбийларини ўққа тутишига жавобан кескин отишма бошланди. Тўқнашувларда миномёт ва дронлардан фойдаланилди.

16 сентябр куни Шанҳай ҳамкорлик ташкилоти саммити доирасида Самарқандда бўлиб турган Тожикистон ва Қирғизистон президентлари учрашув ўтказди ҳамда чегарадан оғир қуролларни олиб кетиш ҳақида келишувга эришди.

Бироқ, тўқнашувлар тўхтамади ва аксинча, янада кенгайди. Бутун Боткен вилояти чегара постлари бўйлаб отишмалар рўй берди.

Ушбу навбатдаги чегара тўқнашувлари оқибатида Қирғизистон томондан 59, Тожикистон тарафдан 35 киши ҳалок бўлгани маълум қилинди. Қирғизистон 130 мингдан кўпроқ аҳолисини чегара ҳудудларидан эвакуация қилишга мажбур бўлди.

2021-2022 йилги Қирғизистон-Тожикистон чегара тўқнашувлари вазият тобора жиддийлашиб бораётганини кўрсатди.

Чегара низоси ёки ҳарбий босқин?

Кўплаб экспертлар 2022 йил сентябрдаги тўқнашувлар «чегара низосими ёки ҳарбий босқин?» дея савол қўймоқда. Бунга 2021-2022 йилги низоларда Тожикистон томонининг жуда тез ҳаракат қилгани, оғир қуроллар ва қўшимча ҳарбий кучларни дарҳол чегарага олиб келгани, хандақларни олдиндан қазиб қўйганини сабаб қилиб келтириш мумкин.

Қолаверса, сентябрдаги тўқнашувларда тожик аскарларининг Қирғизистон қишлоғини эгаллаб, ўз байроғини ўрнатгани, Боткен вилоятидаги кўприкни портлатгани уларнинг ҳаракатлари чегара низоси доирасидан чиқиб, босқинчилик ҳужумига айланганини кўрсатади.

Ушбу кескинликнинг олдинги чегара тўқнашувлардан ажралиб турадиган хусусият шундаки, Тожикистон бу сафар Қирғизистоннинг ички ҳудудлари, қирғиз-тожик чегарасидан анча узоқда жойлашган фуқаролик инфратузилмаларини ҳам ўққа тутди. Масалан, чегарадан узоқда жойлашган Боткен вилояти маркази, Боткен шаҳри аэропорти нишонга олинди.

Вазият ҳали ҳам тўла барқарорлашгани йўқ, чегарада тўқнашувлар бўлиб турибди.

Тинчликка қандай эришиш мумкин?

Ҳар икки томонда аллақачон қўшнисига қарши кайфият шаклланган, инсонлар ҳис-ҳаяжонга тўлган. Икки тараф ҳам сўнгги тўқнашувдаги вайронагарчилик ва йўқотишлардан кейин барқарор тинчлик ўрнатувчи шартнома тузишга шошилмаяпти. Ушбу вазиятда учинчи давлат воситачилигида келишув тузиш энг қулай йўл.

Воситачилик учун Қирғизистон-Тожикистон чегарасидаги тинчликдан энг манфаатдор давлатлар, масалан, уларнинг қўшниларни таклиф қилиш лозим. Қозоғистон ва Ўзбекистоннинг чегараларни демаркация қилишдаги воситачилиги ва кафиллиги Марказий Осиёда бир-бирига ашаддий рақиб бўлган икки миллат пайдо бўлишининг олдини олиши мумкин.

Ўзбекистон ҳам, Қозоғистон ҳам қўшнилар билан дўстона кайфиятда эканлигини аллақачон кўрсатиб бўлди. Хусусан, Ўзбекистон Тожикистон билан ҳам, Қирғизистон билан чегараларни демаркация қилишда катта муваффақиятларга эришди.

Тожикистон ва Қирғизистон ўртасидаги беқарорлик кучайиши 1992-1997 йиллардаги каби қурол, қорадори ва бошқа ноқонуний маҳсулотлар савдоси гуллаши, минглаб қочоқлар оқими пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Бундан эса биринчи навбатда уларга қўшни давлатлар зиён кўради. Шу боис Бишкек ва Душанбе воситачилиги учун энг яхши номзод — бу уларнинг қўшнилари ёки халқаро ташкилотлардир.

Минтақада бир неча йиллик тинчликка эришиш учун узоқ ўйланган, бетарафлик сақланган шартнома керак. Ҳозирги вазиятда икки томон аламзада кайфиятда экани сабаб воситачиларсиз бундай келишув тузиши қийин масала. Томонлар вайронагарчиликларда бир-бирини айбламоқда ва курашни давом эттиришга тайёр ҳолатда.

Қирғизистон ва Тожикистон ҳукумати айнан ҳозир, чегара низолари миллатлар душманлигига айланиб кетмасдан олдин келишувга эришиши, икки тарафни ҳам қониқтирадиган шартнома имзолаши керак. Йўқса, Марказий Осиёда ҳам мафкураси қўшнисига душманлик асосида қурилган, чегараларида доимий беқарорлик ҳукм сурувчи давлатлар пайдо бўлади (Озарбойжон-Арманистон каби). Бу эса нафақат улар учун, балки бутун минтақа учун ҳам салбий оқибатларни келтириб чиқаради.

Муҳаммадқобир Содиров