Камбағал давлатларга товон, йўқотилган имконият ва янги мажбуриятлар — COP27 якунлари

27 йилдан бери анъанавий тарзда ўтказиб келинаётган БМТнинг иқлим бўйича йиғилиши – COP27 бу йил 6–18 ноябр кунлари Мисрнинг Шарм ал-Шайх шаҳрида ўтказилди.

Саммитдан асосий кутимлар ривожланаётган давлатлар учун товон пули тўлашни тезлаштириш, АҚШ, Европа Иттифоқи, Хитой, Ҳиндистон, Бразилия, Индонезия ва Жанубий Африкадан иссиқхона газини камайтириш бўйича аниқ режа талаб қилиш эди.

Хўш, бу йилги йиғилиш мақсадига эришдими, ундан иқлимшуносларнинг кўнгли тўлдими?

Саммитнинг асосий ютуғи

COP27 катта тортишув ва баҳсларга бой ўтди. 48 соатлик музокаралардан кейин ва ниҳоят ривожланган давлатлар иқлим ўзгариши натижасида камбағал давлатлар бошига келган офатлар учун товон тўлайдиган бўлди. Бу “Йўқотишлар ва зарарлар учун жамғарма” деб номланиб, иқлимшунослар уни “тарихий битим” деб аташган. Чунки иқлим ўзгариши салбий таъсиридан ривожланаётган давлатлар 30 йилдан бери азият чекиб келяпти. Қолаверса, ривожланган давлатлар товон пули тўлашдан ўзини олиб қочиб юрганди.

Иқлим ўзгариши ўта жиддий хавф соладиган ҳудудлар раҳбарлари саммит бошида қатъий нутқлар қилиб, товон пули ундириш мақсадидан воз кечмасликларини айтишганди. Чунки иқлим ўзгариши ҳар йили саноқсиз қурбонларга сабаб бўляпти. Жумладан, 2022 йил ёзида тошқинлар сабаб Покистонда 1700 одам вафот этган, зарар эса 40 миллиард долларга тушган. Иқлимшуносларнинг айтишича, айнан шу рақамлар саммитда ривожланган давлатларни сергаклантиришга сабаб бўлган.

Қўлдан бой берилган имконият

Товон пули масаласи саммитнинг энг катта ютуғи бўлди. Бироқ бу саммит мақсадига эришганини англатмайди. Нега? Чунки Буюк Британия, Европа Иттифоқи давлатлари ва Янги Зеландия каби ривожланган мамлакатлар иқлимни энг ифлослайдиган маҳсулотдан – кўмирдан фойдаланишни қисқартириш масаласини эътиборсиз қолдирди.

Якуний келишувда ҳам давлатлар қазиб олинадиган ёнилғилардан фойдаланишни камайтириш мажбуриятини қабул қилмади.

Маълумотларга кўра, бунга тўсқинлик қилган асосий куч G20 давлатлари бўлган. Унинг ўрнига бу йил саммит матнида “ифлосланиш даражасини пасайтириш ва қайта тикланадиган энергия” деган пункт қўшилган. Буни иқлимшунослар “бу йил ҳам бой берилган имконият” деб аташмоқда.

Иқлим етакчиси яна АҚШми?

Аввало COP27 доирасида Қўшма Штатлар иқлим ўзгаришидан энг кўп жабр кўраётган ривожланаётган мамлакатларни қўллаб-қувватлаш учун молиявий ёрдам бермайдиган бўлди. Бу норозиликларни келтириб чиқарган бўлса ҳам, Америка ҳукуматининг иқлим ўзгаришига қарши қабул қилган қарори иқлимшунослар учун яхши янгилик бўлди.

Унда АҚШ 2030 йилгача иссиқхона газларини 40 фоизга камайтиришни мақсад қилган. Шунингдек, электр энергияси, транспорт ва саноат каби йирик тармоқларда яшил энергияни оммалаштириш ҳам кўзда тутилган. Бунинг бир мисоли энди АҚШда электр автомобил сотиб олганлар учун тахминан 7500 доллар миқдоридаги солиқ имтиёзига эга бўлишади.

Жаҳон ресурслари институтининг АҚШдаги раҳбари Ден Лашоф буни “иқлим офатларини камайтириш йўлида АҚШ босган энг катта қадам” деб атаган.

Лекин барибир АҚШда иқлим учун 2та ёмон янгилик бор. Биринчиси Байден энергетика инқирозига қарши 15 миллион баррел нефтни захирадан бозорга чиқариб, нефт ва газни бурғилаш учун янги ижараларни тасдиқлаган. Иккинчиси эса Пелосининг Тайванга кутилмаган ташрифи сабаб Хитой иқлим бўйича АҚШ билан ҳамкорлик қилишни тўхтатиб қўйган. Бу яхши хабар эмас. Чунки COP26'да келишилган бу ҳамкорликка эришиш осон бўлмаганди.

Буюк Британия ва Европа Иттифоқидаги аҳвол

COP26'да Буюк Британия иқлим ўзгаришига қарши кураш бўйича катта ваъдалар бериб, халқаро иқлим етакчисига айланганди. Лекин COP27'да Британия ҳақида бундай деб бўлмайди.

Climate Action Tracker'нинг режалар таҳлилига кўра, Буюк Британия бу йил иқлимни яхшилаш амбицияларини кўпайтирмаган. Глобал энергетика инқирози Буюк Британияни Шимолий денгизда янги нефт ва газ қазиб олишни тугатиш ва кўмир билан ишлайдиган станцияларни ёпиш бўйича мажбуриятларини орқага сурган.

Бундан ташқари, Британия бош вазири Риши Сунак саммит бошланмасидан олдин, муҳим ишлари сабаб Мисрга боролмаслигини маълум қилганди. Бу эса COP27 қатнашчиларини норози қилди.

Таҳлилчилар Европа Иттифоқи бу йил иқлим ўзгаришига қарши курашда тарихий чоралар кўрганини айтмоқда. Лекин Россиянинг Украинага босқини энергия манбаларига таъсир қилиб, ЕИнинг иқлим режасини бузиб юборган. Европада сўнгги 6 ойда иқлим чиқиндилари 2 фоизга ошган.

Climate Action Tracker ҳозирда Европа Иттифоқининг иқлим сиёсатини “етарли эмас” деб баҳолаган. Қолаверса, Европа Иттифоқи БМТга янги иқлимий режалар тақдим этмаган.

Ҳиндистон, Бразилия ва Австралия

Ҳиндистон 2022 йилги иқлим режаларини эълон қилган кам сонли давлатлардан бири бўлди. У 2030 йилгача кўмирдан фойдаланишни 45 фоизга қисқартириб, 50 фоиз тикланадиган энергия манбаларига ўтмоқчи. Шундай бўлишига қарамай, мамлакатда 100та кўмир кони қайта очилиши режа қилинган. Шу сабаб ҳам Climate Action Tracker Ҳиндистоннинг иқлимий ваъдаларини аҳамиятли эмас деб топган.

Бразилия эса бу йилги саммитда ўта муҳим ваъдалар билан иштирок этди. Мамлакатнинг олдинги президенти Болсанаро сайёранинг ўпкаси ҳисобланган Амазон ўрмонларини кесиб ташлаш сиёсатини олиб борар ва бу иқлимшуносларнинг доимий эътирозига сабаб бўлиб келарди. 2021 йилнинг ўзида мамлакатдаги ўрмонлар 48 фоизгача қисқариб кетганди. Янги президент Луиз Инаcио Лула да Силва эса ўрмонлар энди кесилмаслигига ваъда берди ва бу иқлим фаоллари олқишига сабаб бўлди.

Австралия саммитда 2030 йилгача иссиқхона газларини 43 фоизга қисқартиришга ваъда берди. Бу рақам олдин 26 фоиз эди. Мамлакат дунёда энг кўп кўмир ишлаб чиқарувчилар бешлигидан бири ҳисобланди. Шу сабаб мамлакат иқлим мажбуриятини бажариши муҳим. Лекин бу ваъда бажарилмаслик эҳтимоли йўқ эмас. Чунки Австралия ўтган йили ўрмонларни умуман кесмаслик ваъдасини берган бўлса ҳам, мамлакатнинг шарқий қисмидаги дарахтларнинг ярми кесиб юборилган.

Хитойнинг жиддий режалари

Ҳозирги глобал иқлим ўзгариши тарихида Хитой асосий рол ўйнамайди. Лекин айни дамда Хитой тез ривожланиш стратегияси сабаб иқлимга хавф соладиган асосий давлатлардан бўлиб турибди. Чунки дунёдаги кўмирнинг ярми Хитойда ёнади.

Мамлакат раҳбарлари сўнгги йилларда бу масъулиятни ҳис қилишни бошлаганини кўриш мумкин. Бу мамлакатнинг иқлимий режалари қатъийлашганида ҳам сезилган. Хитой қайта тикланадиган энергиянинг ҳам энг йирик сармоядори ҳисобланади. Ва Хитойда янги рўйхатдан ўтган автомобилларнинг тўртдан бир қисми электрда юрадиган транспортлардир.

Хитой иқлимга қарши кураш бўйича 2030 йилгача бўлган режаларини ҳам эълон қилган. Си Жинпинг эса 2030 йилгача Хитойда 70 миллиард дарахт экишга ваъда берган эди. Бу режалар қанчалик бажарилишини эса вақт кўрсатади.

Зуҳра Абдуҳалимова тайёрлади.