Болаларни она сути билан катта қилиш унинг саломатлиги учун жуда муҳим аҳамиятга эга. Лекин шундай бўлса-да, бугун дунёга келаётган чақалоқларнинг фақатгина ярмидан камроғи тўлиқ она сути билан катта бўляпти. Сунъий сут билан озиқлантириш эса муаммонинг ечимидай оммалашяпти.
Болани она сути билан боқиш беқиёс даражада фойдали ва унинг аҳамиятини бошқа нарса билан солиштириш қийин. Она сути боланинг тўла потенциалда ривожланишини, иммунитети мустаҳкам бўлиши, керакли витаминларни олишини таъминлайди. Уни кейинчалик турли инфекцияларга чалинишдан, ортиқча вазн ва сурункали касалликларга дучор бўлишдан ҳимоя қилади.
Бироқ, афсуски, бугун ҳар икки чақалоқдан фақат бирига туғилганининг илк соатида кўкрак тутилади, дунё бўйича чақалоқларнинг ярмидан камроғигина то 6 ойликкача тўлиқ она сути билан озиқланади. Ваҳоланки, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти тавсиясига кўра, болани 6 ойликкача фақат она сути билан озиқлантириш лозим.
ЖССТ она сути билан озиқлантириш бўйича Lancet журнали тайёрлаган тадқиқотни эълон қилди. Тадқиқотда айтилишича, соғлиқни сақлаш ва ижтимоий ҳимоя тизими оналарнинг чақалоқларни эмизишини кўпроқ қўллаб-қувватлаши керак. Бунинг учун эса етарли миқдорда ҳақ тўланадиган оналик таътили кафолатланиши керак. Айни пайтда дунё бўйича 650 млн аёл оналик ҳимоясига эга эмас.
Бундан ташқари, сунъий сут ва болаларни озиқлантириш маҳсулотлари ишлаб чиқариш саноатининг нотўғри маркетинг сиёсати ота-оналарнинг чақалоқ катта қилишда тушунмовчилик ва қийинчиликларга дуч келишига сабаб бўлмоқда.
Илмий асосланмаган даъволар
1970 йилларда Nestle компаниясининг паст ва ўрта даромадли давлатлардаги қўшимча сут маҳсулоти маркетингини тадқиқ қилиш асосида тайёрланган “Чақалоқ қотили” (“The Baby Killer”) ҳисоботи эълон қилинади. Ва шу асосида Жаҳон соғлиқни сақлаш ассамблеяси 1981 йилдан бошлаб она сути ўрнини босувчи маҳсулотларни сотиш бўйича халқаро кодексни ва кейинроқ бир қанча резолюцияларни ишлаб чиқди. Лекин бу маҳсулотлар маркетинги тўхтовсиз давом этмоқда. Шу маркетинг сабаб кўкрак сути ўрнини босувчи маҳсулотларнинг сотуви йилига 55 млрд долларни ташкил қилади.
Lancet тадқиқоти қўшимча сут ишлаб чиқарувчи компаниялар боланинг нормал хатти-ҳаракати билан боғлиқ ҳолатлардан маркетинг йўлида айёрона фойдаланишаётганини қайд этади. Масалан, саноат сути боладаги безовталик ва йиғлашларни камайтиришини, коликларда (чақалоқнинг безовталаниб кучли йиғлаши) ёрдам бериши, узоқ муддатли тунги уйқуни таъминлашини таъкидлашади. Лекин оналар тўғри қўллаб-қувватланса, эмизиш орқали бу муаммолардан болажонларни халос қилиш мумкин.
Жанубий африкалик олим Линда Рихтернинг қайд этишича, қўшимча сут ишлаб чиқарувчилар етарлича асосланмаган илмий далиллар асосида ўзларининг маҳсулотлари болаларнинг соғлиғи ва умумий ривожланишидаги муаммоларга ечим бўла олишини даъво қилишмоқда. Буни 1981 йилда қабул қилинган кодекс нормаларини бузиш деб қабул қилиш мумкин. Кодексга кўра, она сутини босувчи озуқаларни кўпроқ сотиш мақсадида уларни идеаллаштириб кўрсатиш ман қилинган.
Тадқиқот, шунингдек, сунъий сут ишлаб чиқарувчилар маркетингида ҳукуматлар ва жамиятнинг она сути билан озиқлантиришни етарлича қўллаб-қувватламаётганидан, гендер сиёсатидан ҳам унумли фойдаланаётганини аниқлади. Масалан, рекламаларда қўшимча сут билан болани озиқлантириш ишли оналар учун қулай ечим сифатида кўрсатилади.
Оналик таътили пули тўланиши керак
Лекин болаларни эмизишни рағбатлантириш учун фақатгина она сути ўрнини босувчи маҳсулотлар маркетингини чеклашнинг ўзи етарли эмас. Ишхоналар, тиббиёт тизими, ҳукумат эмизишни хоҳловчи оналарни етарлича қўллаб-қувватлаши ва бу жамоавий-ижтимоий масъулиятга айланиши керак.
Тадқиқотда қайд этилишича, болалар она сути билан катта бўлиши учун аёллар қонун билан белгилаб қўйилган оналик ҳимоясига эга бўлиши керак. Уларга ҳақ тўланадиган оналик таътили берилиши керак. Бу таътилнинг минимум муддати ЖССТ тавсия қилган 6 ойлик эмизиш даврига мос бўлиши лозим. Шунингдек, оналик ҳимояси норасмий секторда фаолият юритадиган миллионлаб аёлларнинг манфаатларини ҳам қамраб олиши керак.
Чақалоқларни эмизишнинг миллат саломатлиги учун ҳам фойдаси беқиёс эканини ҳисобга олиб, тиббиёт тизимида эмизишни ўргатиш бўйича мутахассислар тайёрлашга эътибор қаратиш лозим. Токи тиббиёт ходимлари болалар туғилишидан олдин ва кейин ота-оналарга эмизиш бўйича керакли малакали маслаҳатларни бера олишсин.
Ўзбекистонда вазият қандай?
2022 йил сентябргача фақат бюджет ташкилотларида ишлайдиган аёлларга “декрет” пули бюджетдан тўланарди. Хусусий секторда ишловчи аёлларга эса ҳомиладорлик ва туғиш нафақаси тўлаш иш берувчи зиммасига юкланганди. Шу сабаб хусусий сектордаги аёллар “декрет”га чиқиш вақти иш ўрнидан ҳам ажралишлари мумкин эди. Ўтган йили сентябрдан бошлаб, бу масала ҳал бўлди: хусусий секторда банд аёллар учун ҳомиладорлик нафақасининг бир қисми (ойига қарийб 2 млн сўм) бюджетдан тўланмоқда. Шунда аёл давлатдан 4 ойлик нафақа – 8 млн сўм олади.
Бундан ташқари, Ўзбекистонда ҳам она сутининг ўрнини босувчи маҳсулотлар рекламаси ҳам қонун билан тақиқланган.
2019 йилда қабул қилинган она сути билан озиқлантиришни қўллаб-қувватлашга оид қонунга кўра, гўдаклар ва кичик ёшдаги болалар учун она сутининг ўрнини босувчи маҳсулотларни реклама қилишга йўл қўйилмайди.
Она сутининг ўрнини босувчи маҳсулотлар тўғрисидаги ҳар қандай ахборот она сутининг, шунингдек гўдакни олти ойгача озиқлантиришда бошқа таомдан ёки ичимликдан, шу жумладан сувдан фойдаланмасдан фақат она сути билан озиқлантиришнинг фойдаси ва афзаллиги тўғрисидаги кўрсатмани ўз ичига олган бўлиши керак.
Бола ҳаётининг биринчи йили мобайнида унинг рационига киритилган қўшимча овқат маҳсулотлари рекламасида бундай маҳсулотлар қўлланишининг ёшга доир чекловлари тўғрисидаги маълумотлар ҳамда мутахассисларнинг маслаҳати зарурлиги ҳақидаги огоҳлантириш бўлиши керак.
Эмизиклилар учун шароит бўлиши лозим
Айни шу қонунга кўра, гўдаклар ва кичик ёшдаги болаларни она сути билан озиқлантириш учун шарт-шароитлар яратиш мақсадида давлат муассасалари ҳамда ташкилотларида, шунингдек автовокзаллар, аэропортлар ва темирйўл вокзалларида, маданий-кўнгилочар муассасаларда махсус ажратилган жойлар ташкил этилиши керак.
Бундай махсус жойлар ҳалигача аксар биноларда йўқ. Бунинг қийинчилигини боласини она сути билан озиқлантирадиган аксар оналар бошидан ўтказган бўлса керак.
Бундан ташқари, қонунда эмизикли оналарни ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича чоралар кўриш, шунингдек улар учун қулай меҳнат ва ўқиш шароитларини яратиш лозимлиги ҳам қайд этилган экан. Лекин реал ҳаётда бирор ишхонада ёки ОТМда махсус эмизиш хоналари борлиги ҳақида биласизми?
Қуйидаги суратларда эса хориждаги эмизикли оналар учун мўлжалланган махсус хоналар
Албатта, шароит ҳаминқадарлиги ва сунъий сут ишлаб чиқарувчи компанияларнинг айёрона маркетинглари – ўз йўлига. Боланинг соғлиги учун, аввало, ота-она жавобгар ва масъулиятлидир. Шунинг учун болага энг яхшисини раво кўришга ҳаракат қилиш лозим. Ҳукумат ҳам болалари соғлом бўлиб улғайиши учун масъулиятли эканини унутмаслиги керак.
Зилола Ғайбуллаева тайёрлади
