«Пули борлар ҳам қарзга нарса оладиган бўлиб кетди»: маҳаллада дўкондор бўлишнинг машаққатлари ҳақида ҳаётий ҳикоя
«Аввалига одамлар қарзни ноиложликдан бироз кечиктириб тўлаган бўлса, кейинроқ дўкончи уйига сўраб борса ҳам бермайдиган бўлди. Бир дўкондан қарз бўлса, «кирсам қистайди» деб ёнидаги бошқа дўкондан нарса оладиган бўлди. Шу тариқа аввалига дўконларда қарз дафтарлари пайдо бўлди. Кейин эса айрим кишиларнинг «муборак исм-шарифлари» маҳалладаги барча дўконларнинг қарз дафтарига бирин-кетин ёзилди».
Бугун нафақат тижорат, ҳатто хизмат кўрсатиш соҳасида насия савдо жуда авж олди. Қонунан тақиқланмаган бундай савдо тури узоқ қишлоқларда жойлашган кичик дўкондан тортиб, миллионлаб доллар айланма маблағга эга бўлган йирик тадбиркорлар ўртасида ҳам урфга кириб бўлган.
Аксарият ҳолларда бундай савдо нотариус орқали қонунийлаштириб қўйилмайди ва ҳар икки томоннинг лафзига ишониб, қарз дафтарга қайд этиб қўйилади.
Бироқ кейинги йилларда дўкондорларнинг, улгуржи савдогарларнинг ишончини суиистеъмол қилиш, насияга олинган нарсаларнинг пулини айтилган вақтда бермаслик ёки умуман бермаслик бирмунча авж олди.
Ҳамюртимиз томонидан электрон почтамга юборилган қуйидаги мактуб ҳам шу мавзуда экан.
«Эсимни таниганимдан бошлаб савдо соҳаси мен учун қизиқарли соҳа бўлиб келган. Доим маҳалламизда кичкина бўлса ҳам ўз дўконим бўлишини ва унда инсоф билан савдо қилиб, қора қозонимни қайнатиш билан бирга маҳалладошларим оғирини енгил қилишни ўйлардим.
Кейинчалик орзум ушалди, гарчи бировнинг дўконини ижарага олиб ишлатган бўлсам-да, дўкондор ҳам бўлдим. Бироқ бу иш мен ўйлаганимдан анча мураккаб экан.
Бир неча ой дўкондорлик қилгач, асабларни кемирувчи бу ишдан ҳафсалам пир бўлди. Энди ҳатто кимдир маҳалламда бутун бошли дўконни совға қилса ҳам дўкондорлик қилмасам керак. Бунинг сабабларини қуйида тушунтираман.
Эсимда, маҳалламиздаги илк дўкон 1990-йилларининг бошида, мустақилликнинг илк йилларида очилган эди. Орадан бир неча йил ўтиб уларнинг сони 3–4 тага етиб қолди.
Ўтган йиллар мобайнида ўша дўконларнинг ҳар бирида камида 5-6 нафардан, баъзиларида ундан ҳам кўп одам дўкондорлик қилишга улгурди.
Дўконларни энг аввал эгалари ишлатишди. Орадан бир-икки йил ўтар-ўтмас негадир улар дўконларини бошқаларга ижарага беришга ўтишди. Бир кам дунё дейилгани шу бўлса керак – кимдир дўкондор бўлишни орзу қилади, кимдир эса ундан қутулишни.
Ўша пайтда мен ва дўкондорликни орзу қилиб юрган бошқа маҳалладошларим дарров ўша дўконларни ижарага олишга шошилдик. Ниҳоят мен ҳам дўкондор бўлдим. Аммо бу иш узоққа чўзилмади.
Ижарага олган дўконимни бор-йўғи олти ой ишлатдим ва эгасига қайтардим. Бошқалар ҳам негадир узоқ вақт дўкондорлик қила олишмади.
Бироқ дўконлар ҳеч қачон бўш қолиб кетмасди. Дўкондорлик қилиб бойиб кетиш ҳақидаги умидлари чилпарчин бўлган бир одам дўконни топширар экан, тирикчилик ташвишидаги бошқа бир даъвогар уни қабул қилиб оларди.
Дўкондор бўлмоқ ҳам, уни эгасига қайтариб бермоқ ҳам осон бўлиб қолди. Топширадиган одам дўкондаги маҳсулотларни хатлаб чиқади ва ҳаммасини янги дўкондорга нархлаб топширади. У ўша заҳоти савдони бошлаб юбораверади.
Аммо янги «тадбиркор» ҳам кўпга бормайди. Бир йил ўтар-ўтмас дўконни эгасига қайтариш пайига тушади. Дўкон яна бошқа одамнинг қўлига ўтади. Жараён шу тариқа бугунги кунгача давом этиб келяпти.
Охирги шундай воқеа кеча бўлиб ўтди. Бири топширди, иккинчиси қабул қилди. Охирги пайтларда бу жараёнга дўконнинг эгаси аралашмай ҳам қўйди.
Ойлик ижара нархи аниқ. Дўконнинг эгаси ижара пулини вақтида олиб турса бўлди, қолгани билан иши йўқ. Эски ва янги дўкондор ўзаро келишиб олаверади.
Маҳалламиздаги дўконларда нега тинимсиз қўнимсизлик рўй беради? Нега уларни ҳеч ким узоқ йиллар эплаб ишлата олмади? Буни ҳозир тушунтираман.
Маҳаллада ҳамма бир-бирини яхши танийди. Бунинг устига кўпчилик ўзаро қариндош. Бундай ҳолатда дўкондорнинг олдига бир маҳалладоши ёки қариндоши қарзга нарса сўраб келса, у йўқ дея олмайди.
Дўконлар илк очилган пайтларда чамамда ҳали одамларда инсоф, виждон кабилар ҳозиргидан кўпроқ эди. Одамлар фақат мажбур бўлса дўконлардан қарзга нарса оларди, унда ҳам 2-3 кунга.
Кимдир қарзни айтган вақтида олиб келиб берса, яна кимдир дўкончи уйига қидириб борганида берарди. Ҳеч бўлмаса қўлига пул тушгандан қарзни узишга шошиларди.
Эсимда, бошида қарз дафтар тутмасдик. Одамларнинг лафзига ишонардик. Аксарият одамлар бу ишончни суиистеъмол қилмас ва қарзни вақтида қайтаришга ҳаракат қиларди. Кейинчалик вазият тамомила ўзгариб кетди.
Вақт ўтган сайин одамлардан инсоф қочди, қарздан, бировнинг ҳақидан қўрқмай қўйишди. Дўконлардан бир пайтлар фақат имкони йўқлар қарзга нарса олса, кейинчалик бошқалар ҳам шу йўлга ўтишди.
Аввалига одамлар қарзни ноиложликдан бироз кечиктириб тўлаган бўлса, кейинроқ ҳатто дўкончи уйига сўраб борса ҳам бермайдиган бўлди. Бунинг устига бир дўкондан қарз бўлса, «кирсам қарзни қистайди», деб ёнидаги бошқа дўкондан қарзга нарса оладиган бўлди.
Шу тариқа барча дўконларда қарз дафтарлари пайдо бўлди. Охир-оқибат айрим кишиларнинг «муборак исм-шарифлари» маҳалладаги барча дўконларнинг қарз дафтарига бирин-кетин ёзилди.
Бора-бора дўконлардан қарзга нарса олишда тортиниш, уялиш, хижолат бўлиш хислатлари ҳам йўқолди. Одамлар пули бўлса ҳам қарзга нарса оладиган бўлди. Қарзни қистаган дўкондорларга қарата «Оласан-да, шу пулингни», дейишга ўтишди.
Шу орада дўкондорлардан бири «Зора маҳалла аҳли бегона одамдан қарзга нарса сўрашга хижолат бўлса», деб бошқа жойдан бегона одамни сотувчи қилиб олиб келди.
Аммо маҳалладагилар ҳам анойи эмас, ўша сотувчи билан бир ойга етмасдан ошна, оғайни бўлиб кетишди. Тўрт ёки беш ой ишлаган «бегона» сотувчи икки ойлик маошига рози бўлиб, камига яна дўкондордан қарз бўлиб ишдан бўшаб кетди.
Айтишларича дўкондор уни ишдан бўшатиш пайтида «Мен сенга ҳеч кимга қарзга нарса берма, деган эдим-ку!» деб роса бақирибди. Унда ҳам айб йўқ. Маҳалла аҳли дўкондан қарзга нарса олишини унга айтмайди. Сотувчи ўраб берган нарсаларни қўлига олгач «ёзиб қўй, оласан», деб чиқиб кетаверади. Шундай пайтларда у бечора ҳам нима қилсин, чорасиз қолаверади.
Эсимда, анча пул сарфлаб дўкон қурган ва унда илк бор ўзи савдо қилган маҳалладошимиз икки йилга етмай дўконни ижарачига топшираётганда икки-учта қарз дафтарни халойиққа кўрсатиб, «Менинг бор-йўғим шу дафтарларда», деганди.
Эртаси куни у уйма-уй юриб қарздорлардан пулларини ундирмоқчи бўлди. Бироқ бу иш катта муваффақиятсизлик билан тугади.
Айримлар берган уч-тўрт сўмни айтмаганда собиқ дўкондор қарздорлардан дафтарларида ёзилган сумманинг ўндан бирини ҳам йиға олмади. Бир неча кун ўтиб у яна пул йиғишга чиқди. Барибир натижа бўлмади.
Шундан сўнг халойиққа қараб «Мен энди ҳеч кимникига пулларимни сўраб бормайман. Олиб келиб берганларнинг Худо хайрини берсин. Бермаганлардан рози эмасман», деди ва дафтарларни одамларнинг кўз ўнгида намойишкорона ёқиб юборди.
Эҳҳе, ундан кейин ҳам маҳалла аҳли бир неча марта «қарз дафтарларни ёқиш маросими»га гувоҳ бўлди. Қарз дафтарларини ёқмасдан сақлаб қўйганлар ҳам бор экан. Ана ўшалардан бирини, у ҳам илк дўкондорлардан эди, яқинда қарз дафтарларини варақлаб ўтирган ҳолда кўрдим.
«Ука, биласанми, сўм янги чиққан йиллларда одамларга дўкондан қарзга бериб юборган пулларимни ҳисоблаб кўрдим. Ҳаммасини йиғсам ҳозир битта тузукроқ пайпоқ ҳам бермас экан. Мана қара, ўша пайтда бир қоп унни 50 сўм сотган эканман. Энди 50 сўмга бир дона гугурт ҳам бермайди. Ўзи қарз дафтарларини вақтида ёқиб юборганлар тўғри иш қилган экан. Кўрмайди ҳам, куймайди ҳам.
Бечорани нима деб юпатишимни билмасдим. У эса гапиришда давом этарди:
Лекин мен бу дафтарларни бекорга сақлаб қўйганим йўқ. Кўп нарсаларнинг бир пайтлар неча пул сотилгани, кейинги йилларда уларнинг нархи қанчага ошганини биламан. Хоҳлаган нарсангни қачон, неча пул бўлганини сўра, мен айтиб берай. Пулимиз янги чиққанда гўшт 5 сўм, доллар 7 сўм, бир қоп ун 40-50 сўм эди. Яна ниманинг нархини айтай?»
Унинг олдида кўп ўтира олмадим. Бечора қарз дафтардаги пулларни ҳисоблайвериб, «том»и кирди-чиқди бўлиб қолибди.
«Қарздорлар нима бўлди?» дейсизми? Уларни жин ҳам ургани йўқ. Аксарияти уй-жойини созлаб олган. Тагида машина, йил оралатиб тўй-маърака қилиб турибди.
Бироқ дўконларнинг ҳар биридаги қарз дафтарларида уларнинг номлари ҳанузгача турибди. «Ўрганган кўнгил ўртанса қўймас» деганларидек, айримлари ҳозир чўнтагида етарли пули бўлса ҳам ҳанузгача дўкондан қарзга нарса олади. Сўнг дўкондор сўраб қолса вақтини кечиктириб, уруш жанжал билан қайтаради...
Тунов куни дўконлардан бирида жанжалнинг устидан чиқиб қолдим. Маҳалладаги дўконларнинг барчасини ишлатиб кўрган ва ҳозир сўнгги дўконга келиб қўним топган дўкондор кейинги йилларда бойиган маҳалладошим билан даҳанаки жанг қиляпти.
«Янги бой» дўкондорга қараб «Келиб-келиб сендан қарз бўламанми? Оғзингга пул билан ураман, йиртилиб кетади» дерди.
Дўкондор эса «Оёғингда йиртиқ калиш билан «болаларим оч, у-бу нарсалардан бериб тур» деб олдимга йиғлаб келганинг эсингдан чиқдими? Ўша қарзларни берганинг йўқ, мана дафтаримда турибди», деб жавоб қайтарарди.
Маълум бўлишича, «янги бой» нарса олишга кирганда дўкондор эски қарзларни сўраган. Бу унга оғир ботган ва жанжал бошлаган. Охирида «иззат-нафси топталган» бой дўкондорнинг юзига бир ҳовуч пулни отиб чиқиб кетди.
Дўкондор пулларни йиғиб санаб кўрди-да «Номард, шунча гап ҳам таъсир қилмади. Бу пул қарзнинг ярмига ҳам етмайди. Энди қолганини ўлса ҳам бермайди» деди.
Кейинги кун ўша дўконга кирсам яна жанжал. Маҳалладаги яна бир янги бой «сендан қарзим йўқ, мен қарзга нарса олмайман» дерди.
Дўкончи эса «Ака, ану куни келиб, пулим уйда қолиб кетибди, кейин бераман деб 200 минг сўмлик нарса олдингиз. Қарз дафтарга ёзмоқчи бўлганимда ёзма, эртага бераман, дедингиз. Мана энди орадан икки ҳафта ўтгач қарзим йўқ деб турибсиз», дерди йиғламсираб.
Шу пайт дўконда бўлган харидорлардан бири «Ака, ўша куни мен ҳам шу ерда эдим. Дўкончи тўғри айтяпти, қарзга нарса олиб, ёздирмай чиқиб кетдингиз. Кейин келиб берган бўлсангиз билмадим, бироқ ўша куни бермадингиз», деди.
Бу гапни эшитган бой «Пулларни бергандим, сени эсингда бўлмаса мени эсимда. Ма, сен тўй, қайтиб дўконингга кирганим бўлсин», деди-да, бир ҳовуч пулни дўкондорнинг бетига отиб кетди. Бечора дўкондор мулзам бўлиб қолди.
Энди тушуниб етгандирсиз, нега маҳаллада дўкон очиб тезда бу ишни тўхтатганимни. Менга асаббузарлик ва жанжалли иш керак эмас. Оч қорним, тинч қулоғим».
Ғайрат Йўлдош тайёрлади.
Тавсия этамиз
Трамп 2.0 ўзгарган Яқин Шарққа нималар ваъда қилмоқда?
Жаҳон | 21:45 / 20.01.2025
3 га 90. Исроил ва Ҳамас ўртасидаги сулҳ қандай кечмоқда?
Жаҳон | 20:11 / 20.01.2025
Халқаро танловда ғолиб бўлган президент мактаби ўқувчиларига BYD совға қилинди
Ўзбекистон | 19:59 / 20.01.2025
“Энг хавфсиз парвоз танланади” — Uzbekistan Airways осмондаги фавқулодда ҳолатларга тайёрми?
Ўзбекистон | 17:03 / 20.01.2025
Сўнгги янгиликлар
-
Трамп инаугурация маросимида: «АҚШ ҳукумати фақат икки жинсни тан олади»
Жаҳон | 03:50
-
The Guardian: Халқаро жиноий суд «энг ёмон сценарийга» тайёрланмоқда
Жаҳон | 00:50
-
Латвияда Россия фуқароларининг айрим соҳаларда фаолият юритиши тақиқланади
Жаҳон | 00:18
-
Эрон президенти Кремлда музокараларга кеч қолган Путинни кутишдан бош тортган
Жаҳон | 23:42 / 20.01.2025
Мавзуга оид
15:24 / 08.01.2025
Душанбе шаҳрида Ўзбекистон савдо уйи очилди
14:54 / 07.01.2025
Карачида Ўзбекистон Савдо уйи ва Маданий маркази очилди
10:19 / 25.12.2024
Чиқиндидан қарзни тўлаш учун фуқароларга 5 кун муддат берилади
17:07 / 24.12.2024