“ЖСТга аъзо бўлиш учун Ўзбекистоннинг иқтисодий тизими халқаро меъёрлар ва стандартларга мослаштирилиши керак” – Ли Таеҳо 

Kun.uz Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиши бўйича ишчи гуруҳ собиқ раиси, Корея Республикасининг Женева шаҳридаги БМТ бўлими ва бошқа халқаро ташкилотлардаги собиқ элчиси Ли Таеҳо билан интервю ташкил этди. 

Суҳбат давомида жаноб Ли Таеҳо ЖСТга аъзо бўлиш талаблари, Ўзбекистоннинг ташкилотга аъзо бўлиши бўйича олиб борилаётган музокараларнинг бугунги ҳолати, Ўзбекистон ва Корея Республикаси ўртасидаги муносабатлар ва бошқа кўплаб масалалар ҳақида тўхталиб ўтди. 

— Жаноб элчи, авваламбор суҳбатга розилик берганингиз учун катта раҳмат. Биламизки, сиз Жаҳон савдо ташкилоти, унинг ишлаш механизмлари борасида катта билим ва тажрибага эгасиз. Сиз мамлакатингизнинг ташкилотдаги дипломатик миссиясини икки йил давомида бошқаргансиз ва ташқи ишлар вазирлиги тизимида юқори лавозимларда ишлагансиз. 

Бундан ташқари, бир муддат олдин Ўзбекистоннинг Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиши бўйича тузилган ишчи гуруҳга раҳбарлик қилгансиз ва бу борадаги жараёндан тўла хабардорсиз. 

Шундан келиб чиқиб сўрамоқчи бўлган биринчи саволим ЖСТга аъзоликнинг аҳамияти ҳақида. Ўзбекистон айни дамда олиб бораётган кенг кўламли ўзгаришлар шароитида ташкилотга аъзо бўлиши уни ЖСТ қолипига солиб қўймайдими? 

— Савол учун раҳмат. Шуни таъкидлаш керакки, Ўзбекистон ЖСТга аъзо бўлиш учун 1994 йилда ариза топширган, яъни ташкилот расман иш бошлашидан бир йил олдин. Бироқ кейин бу борадаги ҳаракатлар сустлашиб кетди ва яқин-яқингача ҳеч қандай фаоллик кузатилмади. Сўнгги йилларда эса ҳукуматингиз бу ишга яна қизғин киришди ва биз буни, албатта, қўллаб-қувватлаймиз. 

Маълумки, бугунги глобал дунёда барча давлатлар бир-бири билан савдо-сотиқ алоқалари сабаб узвий боғлиқ. Ўзбекистон ҳам ушбу занжирнинг бир қисми, гарчи у ЖСТга аъзо бўлмаса ҳам. 

ЖСТ ташкил этилганда унга 76 давлат аъзо эди, ҳозирда уларнинг сони 164 тага етган. Аъзо давлатлар сони бундай тез суръатларда ўсиши, ташкилот аҳамияти қай даражада юқори эканини кўрсатади. Ўзбекистон ҳозирча ташкилот таркибида эмас, лекин унга қўшилиш учун фаол ҳаракат қилмоқда. 

Юқорида айтганимдек, барча давлатлар бир-бири билан узвий боғланган бўлиб, савдо муносабатларини тартибга солиш ва бошқариш учун уларга маълум қоидалар тўплами керак бўлади ва бу қоидалар ЖСТ томонидан ишлаб чиқилади ҳамда назорат қилинади. Қоидаларга асосланган халқаро савдо тизими жуда муҳим ва ЖСТ бу тизимнинг марказида. Шунинг учун Ўзбекистон имкон қадар тезроқ ташкилотга аъзо бўлиши керак, деб ўйлайман. 

Сиз ташкилотга қўшилишнинг мамлакатингизда олиб борилаётган ислоҳотларга таъсири ҳақида ҳам сўрадингиз. Айтиб ўтишим керакки, ЖСТга аъзолик Ўзбекистонга кенг имкониятлар эшикларини очади, чунки мамлакатингиз 164 та давлат билан тенг ҳуқуқли асосда савдо қилиш имконини қўлга киритади. Бу Ўзбекистон учун катта ютуқ. Аммо ЖСТга аъзо бўлиш учун иқтисодий тизимингизни халқаро меъёрлар ва стандартларга мослаштиришингиз керак. 

Баъзилар ташкилотга қўшилиш орқали унинг чекловлари доирасида қолиб кетишдан ташвишланиши мумкин, лекин аслида ташкилот қоидалари тенг ҳуқуқли асосда ишлаш учун умумий стандардлардан иборат, холос. Демак, уларни чеклов сифатида кўрмаслик керак. Ўйлайманки, ЖСТга аъзо бўлиш Ўзбекистонга иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишда фақат ва фақат ёрдам беради. 

— Одатда ЖСТга аъзо бўлиш жараёнида музокаралар олдиндан аъзо давлатларнинг янги қўшилаётган мамлакат бозорига кириш истиқболларини кенгайтириш учунгина ташкил этилади. Эндигина қўшилаётган давлат эса нима таклиф этилаётган бўлса шу билан қаноатланишга мажбур. Бу янги аъзо бўлиб кираётган давлатга қандай таъсир кўрсатади? Унинг экспорт имкониятларини қай даражада ўзгартиради? 

— Гапингиз тўғри. Аъзолик бўйича музокаралар бошлаганида, дастлаб янги қўшилаётган мамлакатнинг бозорга кириш бўйича таклифлари ўртага ташланади. Биз бирга ўтириб, бу таклифларни ўрганиб чиқамиз. Сиз буни бир томонлама ёндашув деб ўйлашингиз мумкин, лекин аслида ундай эмас. Чунки ташкилотга аъзо бўлиш орқали сиз ҳам 164 та давлат бозорига кириш имконига эга бўласиз, яъни ўз бозорингизга кириш йўлини очиш орқали сиз ҳам айни айни ҳуқуқ билан таъминланасиз. Бу ҳар икки тараф учун ҳам фойдали бўлади. Ўзбекистоннинг имкониятлари катта, унинг ЖСТга қўшилиши самарали бўлишига ишонаман. 

— Аъзо давлатлар қўшилаётган мамлакатлардан ЖСТ қоидаларидан ташқари бошқа мажбуриятларни ҳам талаб қилади, масалан, «ЖСТ Плюс» схемаси асосида. Сизнингча, уларнинг бундай йўл тутишлари қанчалик тўғри? 

— Менимча, бу масалада бироз тушунмовчилик бор. Ҳа, шундай ҳолатлар кузатилади, лекин фақат маълум вазиятларда. Масалан, Хитойни олайлик. У катта давлат, унинг ташкилотга қўшилиши барча аъзо мамлакатларга ўз таъсирини кўрсатмай қолмаслиги аниқ эди. Шунинг учун улар Хитой белгиланган тартиб-қоидаларга риоя қилиши, уларни бузмаслиги учун қўшимча талаблар қўйишга мажбур бўлган. Аммо, одатда, бошқа мамлакатлар мисолида бундай талаблар қўйилганини мен эслолмайман.

— Ўзбекистон масаласига тўхталадиган бўлсак. Қўшилиш бўйича жараён қайси босқичда? Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш мамлакатга қандай фойда келтиради? 

— Юқорида айтганимдек, Ўзбекистон ташкилотга қўшилиш учун 1994 йилда ариза берган, бироқ кейинчалик бу ҳаракатлар сустлашиб кетди. Тахминан тўрт-беш йил олдин ҳукуматингиз бу масалани яна кун тартибига қайтарди. Орада ишчи гуруҳ ташкил этилиб, унинг уч-тўртта йиғилиши бўлиб ўтди. Улардан бирига мен раислик ҳам қилганман. Ҳозирда музокараларнинг кейинги раундига тайёргарлик кетяпти. Шу жиҳатдан олиб айтганда, жараён анча тезлашди, дейиш мумкин ва биз бундан мамнунмиз. 

Бу ишлар одатда икки босқичда амалга оширилади: икки томонлама ва кўп томонлама музокаралар орқали. Биринчиси бозорларга кириш имконини муҳокама қилса, иккинчиси умумий қоидаларни кўриб чиқади. 

Мамлакатингиз ЖСТга аъзо бўлишга интилиши мавжуд иқтисодий тузилмани рақобатбардош, бозор иқтисодиётига йўналтирилган тизим қилиб шакллантириш йўлида олиб бораётган ислоҳотларининг бир қисми, деб биламан. Шундай экан, у ривожланишингиз учун жуда муҳим. Ҳукумат вакиллари ҳам музокаралар давомида бу жараён ортга қайтмаслиги, бу йўлдан чекинмасликларини қайта-қайта айтиб келади. Ташкилот албатта буни илиқ қабул қилади ва ҳукуматингиз бу ишга жиддий эътибор қаратаётганидан хурсанд. 

Бу ерга илк бор келган вақтларимда кўпчилик мендан «Бу жараённи қачон тугатамиз?» деб сўрашганди. Очиғи буни ҳеч ким аниқ айтолмайди, лекин шуниси аниқки, бу ҳукуматингизнинг ушбу масалани ҳал қилишда нечоғлик қатъий эканига боғлиқ. Уларнинг қарори эса, ўз навбатида, халқингиз томонидан қўллаб-қувватланиши керак. Якдилликка эришмасдан олдинга силжиб бўлмайди. 

Савдо масалаларини ҳал қилиш ҳар доим ҳам қийин кечган, лекин ЖСТга аъзолик мамлакатингизга қандай фойдалар олиб келишини англаб етсангиз, олдинга интилиш осон кечади, мақсадингизга эришасиз. 

Бугун эрталаб ташкил этилган конференция бу борада жуда фойдали бўлди, деб айта оламан. Чунки унда нафақат ҳукумат аъзолари, балки парламент вакиллари, илмий доирадагилар ҳамда ишбилармон тоифа иштирок этди. Бу шуни англатадики, барча манфаатдор томонлар бир жойга жамланган ва улар ЖСТга аъзо бўлишингизда таянч вазифасини ўтайди. 

— Ўзбекистон сув йўлига чиқиш учун икки давлат ҳудудини кесиб ўтишга мажбур. Бу эса савдо алоқаларига, шубҳасиз, ўз таъсирини кўрсатади. Ташкилотга қўшилиш ушбу муаммони ҳал қилишда қандай ёрдам беради? 

— Менимча, бу масалага қандай қарашингизга боғлиқ. Сув йўлига чиқиш имкони бўлмаслиги, албатта, ижобий ҳолат эмас, лекин айни дамда шуни ҳам унутмаслик керакки, сиз тарихий савдо йўли марказида жойлашгансиз. Минтақанинг транспорт ва ишлаб чиқариш марказига айланиш имкони бор. Ўз салоҳиятингизни тўлиқ ишга солиш учун сиз нафақат қўшниларингиз, балки Европа Иттифоқи давлатлари, Яқин Шарқ мамлакатлари билан савдо-иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлашингиз керак. Бу эса ЖСТга аъзо бўлиш орқали амалга оширилади. 

Ўзбекистон келажагига қарашлар анча ижобий. Мамлакатингизнинг жойлашуви салбий омил сифатида кўрилмаслиги керак. Аксинча, буни бир имконият деб билиб, янада ривожланишга ҳаракат қилиш лозим. 

— Ўзбекистоннинг аллақачон катта савдо ҳамкори бор, яъни МДҲ давлатлари. Узоқ хорижий мамлакатлар уларнинг ўрнини боса оладими, сизнингча? 

— Бироз олдин айтганимдек, Ўзбекистон стратегик аҳамиятга эга ҳудудда жойлашган. Бу шундай ҳудудки, сизда минтақа иқтисодиёти маркази бўлиш имкони бор. Бунинг учун сиз халқаро бозор занжирига боғланишингиз, Корея, Япония ва бошқа давлатлар билан савдони ривожлантиришингиз керак. Бу эса, яна таъкидлайман, Жаҳон савдо ташкилотига қўшилиш орқали бўлади. 

Эркин савдо шартномаси ҳам муҳим, албатта, лекин у ЖСТ ўрнини босолмайди. Ўзбекистон биринчи навбатда Жаҳон савдо ташкилотига қўшилиши, кейин эса бошқа структуралар ҳақида ўйлаши керак, фикримча. Мана шу тўғри қарор бўлади. 

— Сиз Корея Республикаси ташқи ишлар вазирлиги тизимида ҳам юқори лавозимларда ишлагансиз. Ўзбекистон билан мамлакатингиз ўртасидаги сўнгги олти-етти йилдаги муносабатлар динамикаси ҳақида қандай фикрдасиз? 

— Мамлакатларимиз дўстона муносабатларга эга ва биз халқаро майдонда бир-биримизни қўллаб-қувватлаб келмоқдамиз. Ҳамкорлигимиз Стратегик шериклик муносабатлари даражасида ва бу Кореянинг бошқа давлатлар билан икки томонлама алоқаларининг энг юқори шаклларидан бири. 

Ўзбекистон Корея учун Марказий Осиёдаги энг муҳим ҳамкор ҳисобланади. Биз давлатингизнинг Жаҳон савдо ташилотига қўшилиш йўлидаги саъй-ҳаракатларини ҳар томонлама қўллаймиз. Бундан ташқари, давлатларимиз ўртасида махсус Ривожланиш дастури, меҳнат миграциясини қўллаб-қувватлаш бўйича алмашинув лойиҳалари ва бошқа келишувлар ҳам бор.

Давлатнинг собиқ амалдори сифатида Корея ҳукумати мамлакатларимиз ўртасидаги муносабатларни ривожлантиришга бераётган эътибори даражасидан жуда мамнунман.