Трансчегаравий сув ресурсларини бошқариш: халқаро ҳуқуқ ва замонавий ёндашувлар

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, 1,1 миллиард одам хавфсиз ичимлик сувидан маҳрум, 2,4 миллиард киши адекват санитария хизматларидан фойдалана олмайди ва йилига 3,4 миллион одам, асосан болалар, сув билан боғлиқ касалликлардан ҳалок бўлади. Жаҳон метеорологик ташкилоти башоратига кўра, 2050 йилга келиб дунё аҳолисининг ярмидан кўпи сув танқислиги мавжуд ҳудудларда яшайди.

Дунёдаги тоза сув захиралари жуда нотенг тақсимланган. Амазонка ҳавзаси, Россиянинг Сибир минтақаси, Канаданинг шимолий қисми ва Скандинавия мамлакатлари сув бой минтақалар ҳисобланса, Шимолий Африка, Яқин Шарқ, Марказий ва Жануби-Ғарбий Осиё каби минтақалар сув танқислиги билан курашмоқда. Бу нотенглик кўплаб геосиёсий зўриқишларнинг асосий сабабларидан бири ҳисобланади.

Халқаро сув ҳуқуқининг ривожланиши учта асосий босқични бошдан кечирди. Биринчи босқичда ҳар бир давлат ўз ҳудудидаги сув ресурсларини мустақил равишда бошқарган, бу трансчегаравий сув конфликтларини келтириб чиқарди. Иккинчи босқичда қўшни мамлакатлар орасида сув тақсимоти бўйича илк икки томонлама келишувлар пайдо бўлди. Учинчи босқичда глобал сув муаммолари комплекс ечимлар талаб этишини англаб етилди ва халқаро ҳамжамият тизимли ёндашувга ўтди.

1966 йилда қабул қилинган Ҳелсинки қоидалари “адолатли ва оқилона фойдаланиш” концепциясини жорий этди ва трансчегаравий сув ҳавзаларини ягона экотизим сифатида эътироф этди. Гарчи бу қоидалар мажбурий кучга эга бўлмаса ҳам, улар кейинги халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар учун асос бўлди.

1992 йилга келиб, Рио декларацияси ва Биологик хилма-хиллик тўғрисидаги конвенция “ифлословчи тўлайди” принципини қонунийлаштирди ва экотизимлар ёндашувини жорий этди. Конвенция жамоатчилик иштирокини талаб қилиб, халқаро мониторинг тизимини яратишни назарда тутди. 1997 йилдаги БМТ Конвенцияси халқаро сув йўлларидан фойдаланишнинг умумий принципларини кодификациялаб, “сезиларли зарар етказмаслик” мажбуриятини белгилади ва низоларни тинч йўл билан ҳал этиш механизмларини яратди. 1999 йилги Орхус протоколи сув масалаларида шаффофликни кучайтириб, аҳоли иштирокини таъминлаш ва ахборот олиш ҳуқуқларини кафолатлади. 2004 йилда қабул қилинган Берлин қоидалари барча сув ресурсларини ягона тизим деб қараб, инсон ҳуқуқлари контекстида сувдан фойдаланиш ҳуқуқини эътироф этди.

Европа тажрибаси сув ресурсларини минтақавий бошқаришнинг илғор модели ҳисобланади. 2000 йилдаги Сув ҳадли директиваси ҳавза бошқаруви принципига асосланиб, барча сув объектларида “яхши экологик ҳолат”га эришишни мақсад қилган. Натижада Дунай ва Рейн дарёларининг экологик ҳолати сезиларли даражада яхшиланди ва трансчегаравий низолар камайди.

Осиё минтақасида ҳам сув ресурслари бошқариши борасида муҳим ютуқлар қўлга киритилган. Жануби-Шарқий Осиёдаги 6 та давлат ҳудудидан оқиб ўтувчи Меконг дарёси бўйича комиссия сув ресурсларини тақсимлаш ва экологик барқарорликни таъминлашда самарали иш олиб бормоқда. Ҳиндистон, Бангладеш ва Непал эса Ганг-Брахмапутра-Мегна ҳавзасидан ҳамкорликда фойдаланиб келяпти.

Замонавий сув дипломатияси иқлим ўзгариши муносабати билан янги йўналишлар касб этмоқда. Глобал ҳарорат ошиши сабабли музликлар эриши, ёғингарчиликнинг ўзгариши ва экстремал об-ҳаво ҳодисаларининг кўпайиши сув ресурслари тақсимотини ўзгартирмоқда. Бу вазият давлатлараро ҳамкорликни кучайтириш заруратини кўрсатади.

Технологик инновациялар ҳам сув бошқарувида муҳим рол ўйнамоқда. Санъий йўлдош мониторинги, рақамли ҳавза моделлари ва блокчейн технологияларидан фойдаланиш – сув ресурсларини бошқаришнинг шаффофлиги ва самарадорлигини оширяпти. Сувни тузсизлантириш, қайта ишлаш ва нанофилтрация каби замонавий технологиялар сув танқислигини енгишга ёрдам бермоқда.

Иқтисодий механизмлар жиҳатидан сувга нарх белгилаш, сув бозорлари яратиш ва экотизим хизматлари учун тўлов тизимлари ривожланмоқда. “Кўк облигациялар” каби молиявий воситалар сув инфратузилмасини ривожлантириш учун инвестицияларни жалб қилишда самарали экани исботланган.

Шаҳарларни режалаштиришда “шимгич шаҳарлар” концепцияси кенг қўлланилмоқда. Бу ёндашув шаҳарларнинг табиий равишда ёмғир сувларини ютиш ва филтрлаш қобилиятини ошириб, сел хавфини камайтиради ва сув ресурсларини тежайди.

Келажак истиқболларига келсак, халқаро сув бошқарувида бир нечта тенденциялар кузатиляпти. Биринчидан, ҳавза бошқаруви принципи глобал миқёсда кенгайиб, трансчегаравий аквиферлар ҳам бу тизимга киритилмоқда. Иккинчидан, сувга бўлган инсон ҳуқуқи тушунчаси ривожланиб, давлатларнинг ўз фуқароларини тоза сув билан таъминлаш мажбуриятини кучайтирмоқда.

Учинчидан, иқлим ўзгариши ва сув хавфсизлиги ўртасидаги боғлиқлик кучайиб, адаптив бошқарув стратегиялари ишлаб чиқилмоқда. Тўртинчидан, жамоатчилик иштироки ва гендер тенглиги принциплари сув бошқарувининг ажралмас қисмига айланяпти.

Хулоса қилиб айтганда, сув ресурсларини халқаро бошқариш – инсониятнинг энг муҳим вазифаларидан бири. Тарихий тажриба шуни кўрсатдики, сув танқислиги муаммосини фақат ҳамкорлик ва ҳамжиҳатлик орқали ҳал қилиш мумкин.

Замонавий технологиялар, инновацион молиявий механизмлар ва мустаҳкам халқаро ҳуқуқий база – барқарор ривожланиш мақсадларига эришиш имконини беради. Келажак авлодлар учун тоза ва хавфсиз сувга эришишни таъминлаш бугунги авлоднинг энг муҳим мажбурияти ҳисобланади.

Муҳаммад Абдурайимов,
ТДЮУ Конституциявий ҳуқуқ кафедраси ўқитувчиси