Қўрбошиларни қийнаган советларнинг икки қуроли: Туркистонда озодлик ҳаракатлари қандай кечди?

ХХ аср бошларида Туркистон чор Россияси ва кейинчалик Совет ҳукмронлиги остида мисли кўрилмаган репрессияларга учради. Биринчи жаҳон уруши минтақада сиёсий беқарорликни кучайтириб, миллий озодлик ҳаракатларининг уйғонишига сабаб бўлди. Натижада қўрбошилар сиёсий саҳнага чиқиб, қуролли қаршиликнинг рамзига айланди. Kun.uz мавзу муҳокамаси учун қўрбошиларнинг кураши, ташкилий тузилмалари, ички низолари ва халқаро алоқалари мавзусини муҳокама қилиш учун тарихчи олим Феруз Бобоевни суҳбатга таклиф этди.

{Yii::t(}

Ўтказиб юбориш 6s

Ўтказиб юбориш

Биринчи жаҳон уруши дунё сиёсий ҳаётига, жумладан Туркистонга қандай таъсир қилди?

Феруз Бобоев: Ҳақиқатан ҳам, Биринчи жаҳон уруши жаҳон сиёсий ҳаётида катта ўзгариш ва туб бурилиш босқичи сифатида қаралади. Уруш натижасида йирик империялар хусусан, Австрия-Венгрия, Россия империяси ва бошқа мустамлакачи давлатларда ҳокимият қулашига олиб келди. Бу жараён эса уларнинг таркибидаги халқларда миллий озодлик ҳаракатларининг кучайишига туртки бўлди. Худди шундай ҳолат Туркистон ўлкасига ҳам тааллуқлидир. Маълумки, Туркистон ҳудуди 1865 йилдан бошлаб Россия империяси томонидан босиб олинган бўлса-да, аслида бу жараён 1847 йилдан бошланган десак, тўғрироқ бўлади. Босқинлар натижасида Туркистон халқлари Россия империясининг мустамлакаси остида ижтимоий-иқтисодий ҳаётни давом эттиришга мажбур бўлдилар.

Шу боис, Россия империясининг Биринчи жаҳон урушидан кейин парчаланиши Туркистон халқлари учун ҳам ўз ҳақ-ҳуқуқлари, эркинлик ва мустақиллик йўлида курашиш ғояларининг янада кучайишига сабаб бўлди. Албатта, бу ғоялар урушдан кейин пайдо бўлмаган, улар илгари ҳам мавжуд эди. Бироқ империянинг заифлашуви миллий озодлик ҳаракатининг кучайишига муҳим туртки бўлди. Бу ҳолат нафақат Туркистонда, балки Россия империясининг бошқа ҳудудларида ҳам кузатилди. ХХ асрнинг 1920 йилларига келиб, ушбу миллий-озодлик ҳаракатлари тобора кучайди ва кўплаб ҳудудларда фаол шаклда намоён бўлди. Хулоса қилиб айтганда, Биринчи жаҳон уруши натижасида империяларнинг парчаланиши мустамлака халқлари, жумладан, Туркистон халқлари орасида миллий уйғониш ва озодлик ғояларининг кучайишига замин яратди.

Қўрбошилар ҳаракати қайси ҳудудларда бошланди ва бунга арман дашноқларининг боғлиқлиги нимада?

Феруз Бобоев: Қўрбошилар ҳаракати Ўзбекистон тарихида муҳим ўрин эгаллайди. У миллий-озодлик курашининг ажралмас бир бўғини бўлиб, Туркистон мухториятининг 1918 йилда қонга ботирилганидан кейин юзага келди. Аммо тарихий шароитдан қатъи назар, Россия империясининг мустамлакачилик сиёсатига қарши кураш Туркистон халқлари томонидан барибир бошланарди. Туркистон мухториятининг қулатилиши бу ҳаракатни тезлаштирди ва айниқса Фарғона водийсини қаршилик марказига айлантирди. Туркистон мухториятига қарши ҳарбий ҳаракатлар Россия ичкарисида оқ гвардиячиларга қарши кураш кетаётган мураккаб бир даврда бошланди. Совет ҳукумати ички муаммолардан азият чекаётганига қарамай, Туркистонда миллий ҳаракатларни бостириш учун катта куч ажратди. Оренбург темирйўлининг тикланиши натижасида Россиядан ҳарбий кучларни олиб келиш имкони пайдо бўлди. Генерал Перфилев бошчилигида 11 та эшелон ҳарбийлар Туркистонга юборилди. Бу қўшинлар мухториятни тугатишда асосий рол ўйнади. Туркистон мухториятининг сўнгги кунларида мудофаа масъулияти Кичик Эргаш зиммасига юклатилди. У мухторият тугатилгач, қуролли курашга бошчилик қилди. Афсуски, совет пропагандаси томонидан у ва бошқа етакчилар «босмачи» сифатида кўрсатилди. Бу фикр ҳанузгача айримлар томонидан такрорланмоқда. Ваҳоланки, уларнинг ҳаракати тарихий адолат, миллий эркинлик ва дин, эътиқодни ҳимоя қилишга қаратилган эди.

Арман миллатчи гуруҳлари “Дашнаксутюн партияси” вакиллари “Қизил Гвардия” сафида фаол иштирок этди. Уларнинг иштирокида Фарғона водийсида аянчли қирғинлар амалга оширилди. Энг катта фожиалар Андижон, Марғилон, Наманган ва Қўқон оралиғида юз берди. (Советлар Туркистонда ўз ҳокимиятини ўрнатиш учун ташқи ёрдамга муҳтож бўлган. Шу сабабли улар арман, рус, яҳудий ва бошқа миллатлардан иборат ишончли ҳарбий кучларга таянишган). Дашноқлар Туркистон халқига қарши шафқатсиз жиноий ҳаракатлар содир этган. Қўрбошилар бу ваҳшийликларга қарши 170 нафар дашноқни йўқ қилган, бунинг натижасида яна 250 кишилик янги отряд юборилиб, қасос ҳаракатлари бошланган. Бундай қасос қирғинлари мусулмонлар яшайдиган қишлоқларгина эмас, балки руслар яшайдиган Николское каби жойларда ҳам содир бўлган. Ҳатто 23 кун давомида тинимсиз «тозалаш» ишлари олиб борилган.

Қишлоқларда аҳоли отиб ташланган, ўликлар ойлар давомида кўчаларда қолган. Болалар, аёллар, ёши катталар барчаси нишонга олинган. Аҳоли яшаш жойларидан кўчирилган, ертўлаларда яшириниб яшаган. Ҳаттоки дафн маросимларида ҳам одамлар шафқатсизларча ўққа тутилган. Сафронов исмли вакил Фарғонага юборилганда, бу фожиаларни ўз кўзи билан кўрган ва ҳайратда қолган.

Армияни тўлдириш учун советлар “ихтиёрий ва мажбурий” чақирув сиёсатини юритган. Бу эса ишсиз, жиноятга мойил, талончиликка интилган шахсларнинг армияга киришига олиб келган. Улар фақат ҳарбий эмас, балки талончилик ва қирғин қилиш воситасига айланган. 1925 йилда ҳатто армиянинг ҳолати шунчалик оғир эдики, баъзи аскарлар оёқ кийимсиз юришган. Бу эса интизом ва назоратнинг пастлигидан дарак беради.

1918–1919 йилларда: Марғилон: 7000 киши, Андижон: 6000 киши, Наманганда: 2000 киши, Бозорқўрғон–Қўқон оралиғида эса 4500 киши ваҳшийларча ўлдирилган. Булар фақат отиб ўлдирилган фуқаролар сони, очарчилик натижасида вафот этганлар ҳисобга олинмаган ҳолдаги кўрсаткичлар.

Айбни бутун арман халқига юклаш нотўғри. Қирғинлар учун масъулият Дашнаксутюн партиясининг айрим вакилларига, лекин ундан ҳам муҳимроғи, уларни таркибида сақлаган ва ҳаракатларига рухсат берган совет ҳукуматига юкланади.

Натижада 1918 йилда Фарғонада бошланган қўзғолонлар кейинчалик Бухоро ва Хива ҳудудларига ҳам тарқалди. 1920 йил февралда Хива, сентябрда эса Бухоро босиб олинди. Бу даврда советларга қарши миллий озодлик курашлари бутун Туркистон бўйлаб авж олди ва 1936 йилгача қуролли ҳаракат шаклида давом этди. Аммо мафкуравий кураш 1991 йилгача, яъни мустақиллик эълон қилингунча давом этган.

Советлар томонидан «босмачи» деб аталган миллий қаҳрамонлар аслида халқнинг эркинлиги, шаъни, дини, ватанини ҳимоя қилган мард инсонлар эди. Фарғонада содир бўлган қирғинлар улкан фожиа бўлиб, бу воқеалар ўз навбатида халқни курашга ундади. Ҳар қандай инсон бундай шароитда ўз юртини ҳимоя қилишга мажбур бўлади. Айнан шу контекстда қўрбошилар ҳаракати тарихий асосга эга ва миллий онгнинг ифодаси сифатида қадрланиши лозим.

Советлар билан қўрбошиларнинг ҳарбий аслаҳалари ўртасидаги фарқ қандай эди?

Феруз Бобоев: Миллий-озодлик ҳаракати давомида энг оғриқли масалалардан бири бу қурол-яроғ масаласида қарама-қарши томонлар ўртасидаги кучлар тенг эмаслиги бўлди. Айнан шу жиҳат бизнинг энг нозик нуқтамиз ва кўплаб мағлубиятларимизнинг асосий сабаби сифатида баҳоланиши мумкин. Агар миллий қўшинларда ҳам совет армиясидагидек замонавий ҳарбий техника бўлганида, жанглар тақдири бошқача кечган бўлиши эҳтимолдан холи эмас эди. Ўрганишлар натижасида аниқланишича, совет армиясининг биз қаршилик кўрсата олмаган икки асосий ҳарбий техникаси мавжуд бўлган. Бу самолёт ва танкеткадир.

Миллий қўрбошилар қўшинида умуман самолёт мавжуд эмас эди. Танкетка эса танкнинг кичикроқ варианти бўлиб, икки киши томонидан бошқарилади: бири ҳаракатни, иккинчиси эса ўққа тутиш жараёнини бошқаради. Айнан шу икки қурол ҳарбий тўқнашувларда қўрбошилар кучларига катта талафотлар етказган.

Бундан ташқари, совет армияси самолётлардан нафақат ҳужум, балки разведка мақсадларида ҳам кенг фойдаланган. Чўл ҳудудларда қайси жойда қўрбошилар ҳаракат қилаётганини аниқлашда самолётлар муҳим рол ўйнаган. Ҳужум ҳаракатларидан аввал разведкадан олинган маълумотлар самолётлар орқали тасдиқланмагунча, у ерга ҳарбий ҳаракатлар бошланмаган. Бу ёндашув уларга стратегик устунлик берган.

Миллий қўшинлар совет техникасига қарши ҳарбий жиҳатдан тенг тура олмаган бўлсалар-да, имкон доирасида қаршилик кўрсатишга ҳаракат қилишган. Қўрбошилар қўшинида асосий қуроллар сифатида замбарак, пулемёт, винтовкалар қўлланган. Жумладан, Мадаминбек бошчилигида Фарғона водийсидаги Гарбува, Қўқон ва бошқа ҳудудларда қурол-яроғ ишлаб чиқариш йўлга қўйилган, аммо бу ташаббуслар охиригача муваффақиятли якунланмаган. Энг кенг тарқалган қуроллар “Максимка” русумли пулемётлар бўлиб, улар энг самарали ва кучли қуроллардан бири ҳисобланган. Шунингдек, қўрбошилар томонидан ишлатилган винтовкалар сони ҳам кўп бўлган тўққиз хил маркадаги винтовкалар мавжуд бўлган. Бу қуролларнинг аксарияти четдан, айниқса Афғонистон бозоридан сотиб олинган. Айримлар бу қуролларнинг келиб чиқишини хорижий давлатлар билан боғлашга уринади, масалан “француз ёки инглизлар қўллаб-қувватлаган” деган тахминлар мавжуд. Бироқ мавжуд ҳужжатлар ва тарихий манбаларга кўра, бу қуроллар асосан Афғонистон орқали келтирилган, айримлари эса Қизил армия аскарларидан ёки совет гарнизонларидан сотиб олинган. Масалан, Самарқанд, Бухоро ва Ғузорда жойлашган ҳарбий гарнизонлар орқали қурол сотилган ҳолатлар қайд этилган.

Бу ерда яна бир муҳим жиҳат шуки, бу харажатлар халқ томонидан тўланган солиқлар ҳисобидан амалга оширилган. Қурол-яроғ, озиқ-овқат ва отлар таъминоти халқ зиммасига тушган бўлса-да, улар миллий ҳаракатни қўллаб-қувватлашда ўз имкониятларини аямаганлар. Миллий ҳаракат аслида халқ ҳаракати бўлганлиги, халқнинг бу йўлдаги фидокорона хизматини алоҳида таъкидлаш зарур.

Қўрбошилар дастлаб самолётлар жанг майдонида пайдо бўлиши натижасида саросимага тушган бўлса-да, кейинчалик улар уларга қарши кураш усулларини ишлаб чиққан. Айниқса, тоғли ҳудудларда жойлашиш, тепадан туриб нишонга олиш каби тактика самолётларга қарши курашда қўлланган. Маълумотларга кўра, Иброҳимбек қўшинлари томонидан битта жангда тўртта самолёт уриб туширилган.

Шунингдек, оғзаки тарихий манбаларда самолётларга қарши махсус мерганлар тайёрлангани ҳақида ҳам фикрлар мавжуд. Гарчи бу фикрлар ёзма ҳужжатларда тасдиқланмаган бўлса-да, самолётларни ишдан чиқариш ҳолатлари қайд этилган. Худди шундай ҳолатлар Хоразм воҳасида Жунайдхон аскарларида ҳам учраган. Дастлабки саросимага қарамай, кейинчалик бу техникаларга қарши ҳарбий режалаштириш ва тактик қарорлар ишлаб чиқилган. Миллий озодлик ҳаракати давомида Совет армияси билан ҳарбий кучлар тенг эмас эди. Айнан ҳарбий техникадаги фарқ кўплаб талафотлар ва мағлубиятларга олиб келган. Бироқ бу шароитда ҳам миллий қўрбошилар ўз имкониятлари доирасида қаршилик кўрсатган, қуролланиш, жойлашиш, кураш тактикаси борасида мослашувчанликни намойиш этган.

Совет ҳокимияти миллий-озодлик ҳаракатларини бостиришда бир неча ҳарбий ва махфий усуллардан фойдаланган. Улардан бири маҳаллий аҳоли вакилларидан икки турдаги отряд ташкил қилиш эди: Кўнгиллилар отряди айрим ҳолларда ихтиёрий, айрим ҳолларда мажбурий равишда тузилган.

Махсус кузатувчи шахслар бу гуруҳ разведка мақсадида жойлардаги маълумотларни тўплаган.

Масалан, Иброҳимбекни ушлашда иштирок этган Муқим Султонов ҳам шундай отрядлардан бирида бўлган. Бу отряд аъзолари кўпинча миллий кийимда бўлишган, уларни оддий фуқаролардан ёки қўрбоши тарафдорларидан ажратиш қийин бўлган. Шу сабабли совет самолётлари учун “Т” ҳарфи шаклида ёғочдан тайёрланган махсус белги ишлаб чиқилган бўлиб, агар бу белги кўтарилса, самолётлар ҳужум қилмаган. Бу белгининг мавжудлиги ўша аскарларнинг совет томони ёки уларнинг кўнгилли отрядига мансублигини билдирган.

Иброҳимбек разведка тизимидаги бу нозик жиҳатни кузатган ва ундан моҳирлик билан фойдаланган. У ҳам ўз аскарларига “Т” белгиси ясаб, самолётлардан ҳимояланиш мақсадида ундан фойдаланишни буюрган. Кўп ҳолларда бу тактика иш берган ва самолётлар уларнинг устидан ҳужум қилмасдан ўтган. Аскарлар кетма-кет сафда (бир қаторда) ҳаракатланган. Ёки чангалзорларга, дарахтзор ёки саксовулзор ҳудудларга яширинган. Бу ҳам самолётлар томонидан нишонга олинмаслик учун қўлланган стратегиялардан бўлган. Бу тактикалар нафақат Иброҳимбек томонидан, балки Хоразм воҳасида ҳаракат қилган Жунайдхон ва унинг сардорлари томонидан ҳам кенг қўлланган.

Совет армиясининг яна бир техник устунлиги бу танкеткалар эди. Бу кичик танклар икки киши томонидан бошқарилган ва биринчи марта Хоразм воҳасида қўлланган. Рус ҳарбийлари Мелкумов ва Будённий ўз хотираларида ушбу ҳарбий ҳаракатлар ҳақида батафсил ёзиб қолдирган. Жумладан, шундай дейди: “Совет армияси тарихида биринчи бор ҳаводан ва ердан бир вақтнинг ўзида ҳужум қилиш тактикаси Жунайдхонга қарши қўлланди. Шунга қарамай, уни қўлга киритиш имконсиз бўлди”.

Будённий Жунайдхон ва унинг сардорларини тоғ ва чўл шароитида ҳаракатлана олишдаги моҳирлиги билан алоҳида таъкидлайди. Шунингдек, уларнинг радиоалоқа тизими, координация ва жанговар ҳаракатлардаги уйғунлигини юқори баҳолаган.

Қўрбошилар, айниқса Хоразм ва Туркманистон ҳудудларидаги сардорлар, танкеткаларга қарши самарали кураш тактикасини ишлаб чиққанлар. Бу усул қуйидагилардан иборат эди: Ўралар қазиш танкетка ўтиб кетадиган йўлларда махсус чуқурлар қазилган.

Чуқурларни яшириш учун устига шох-шабба ва тупроқ ташлаб, яширин ҳолатга келтирилган. Танкетка чуқурга тушгач, нефтга ботирилган матолар ёрдамида ёқиб юборилган. Бу усул нафақат самарали бўлган, балки ўта оғир техник устунликка қарши қўрбошиларнинг мослашувчан ҳарбий тактикаси сифатида баҳоланган. Ҳаттоки, 1931 йилдаги Қорақум операциясининг иккинчи босқичи ҳақида ёзилган совет ҳарбий ҳисоботларида шундай эътироф бор: “Қўрбошилар танкеткани нафақат тузоққа тушириб, йўқ қилди, балки ундан фойдаланишни ҳам ўрганди”.

Бу фикр Туркистон-Ўрта Осиё ҳарбий округи қўмондонлигининг ҳисоботларида келтирилган бўлиб, у қўрбошиларнинг танкеткаларни ўлжа сифатида қўлга киритиб, ундан фойдаланишга уринганини эътироф этади. Совет ҳокимияти ҳарбий устунлигини нафақат техник жиҳатдан, балки разведка ва ахборот йиғиш тизимларида ҳам намоён этган. Бироқ Иброҳимбек, Жунайдхон ва бошқа қўрбошилар бу устунликларга қарши кузатув, тажриба ва маҳаллий шароитдан усталик билан фойдаланиш орқали самарали қаршилик кўрсатишга муваффақ бўлганлар.

Суҳбатни тўлиқ шаклда YouTube платформасида томоша қилишингиз мумкин.

НормуҳаммадАли Абдураҳмонов суҳбатлашди.