Иқтисодиёт бўйича Нобел лауреатлари: улар нимани исботлашган?

Жоэл Мокир, Филипп Агон ва Питер Хауит 2025 йилги иқтисодиёт бўйича Нобел мукофотига сазовор бўлишди. Улар технологик янгиликлар, “бунёдкор бузғунчилик” (creative destruction) ва илмий тараққиёт доимий иқтисодий ўсишни қандай таъминлаши мумкинлигини илмий асослаб беришган.

Технология тез суръатларда ривожланади: янги маҳсулотлар ва ишлаб чиқариш усуллари эски тизимларнинг ўрнини эгаллайди. Бу инсониятга яхшироқ турмуш даражаси, соғлиқ ва ҳаёт сифатини олиб келади.

Аммо тарихнинг катта қисмда бундай бўлмаган – ўсиш эмас, турғунлик ҳукм сурган. Янги кашфиётлар бўлиб турган бўлса-да, уларнинг таъсири вақт ўтиши билан йўқолиб кетган.

Инновациялар учун фундамент керак

Бу йилги мукофотнинг умумий суммаси – 11 миллион швед кронаси (тахминан 1,2 миллион АҚШ доллари). Унинг ярми Жоэл Мокирга, қолган ярми эса Филипп Агон ва Питер Хауитга берилади.

Мокир тарихий манбалар орқали нима сабабдан саноат инқилобидан кейин ўсиш одатий ҳолга айланганини ўрганган. У инновациялар занжири ўз-ўзидан давом этиши учун “нимадир ишлайди” деган билимнинг ўзи етарли эмас, нима учун ишлашини тушунтириб берадиган илмий асос зарур, деган хулосага келган.

Шу билан бирга, Мокир жамиятнинг янги ғояларга очиқлиги ва ўзгаришларни қабул қилишга тайёрлиги ҳам ўсишнинг муҳим шарти эканини таъкидлайди.

Агон ва Хауитнинг “бунёдкор бузғунчилик” назарияси

Франциялик Филипп Агон ва канадалик Питер Хауит 1992 йилда чоп этилган мақолаларида “бунёдкор бузғунчилик” моделини илгари сурган. Бу моделга кўра, янги ва самаралироқ маҳсулот пайдо бўлганда эски маҳсулотларни ишлаб чиқарган компаниялар бозордан чиқиб кетади. Инновация “бунёдкорлик” хусусиятга эга, чунки у тараққиёт олиб келади, лекин айни вақтда “вайронкор” ҳам, чунки у эски технологиялар интиҳосини англатади.

Бу жараён доимий ўсишни таъминлайди, бироқ у билан бирга, манфаатлар тўқнашуви ҳам юз беради. Олимларнинг фикрича, агар бу тўқнашувлар оқилона бошқарилмаса, йирик компаниялар ва манфаатдор гуруҳлар инновацияларга тўсиқ бўлиши мумкин.

“Лауреатларнинг ишлари иқтисодий ўсишнинг ўз-ўзидан юз берадиган нарса эмаслигини кўрсатади. Биз “бунёдкор бузғунчилик”ни қўллаб-қувватлайдиган механизмларни сақлаб қолишимиз керак, акс ҳолда инсоният яна турғунлик даврига қайтиши мумкин”, дейди мукофот қўмитаси раиси Жон Хасслер.

“АҚШ ўз илмий соҳасига ўзи тўсиқ қўйяпти”

Reuters'нинг ёзишича, лауреатлар ўз чиқишларида АҚШ президенти Доналд Трампнинг савдо сиёсатини танқид қилиб келади. Улар, шунингдек, Америка ҳукуматининг олий таълим соҳасидаги сиёсатини академик эркинликка зарба сифатида танқид қилади.

Профессор Жоэл Мокир АҚШнинг илм-фан ва инновацияга бўлган эътибори пасайиб бораётганидан огоҳлантирган. Унинг фикрича, Қўшма Штатлар ўз илмий соҳасига ўзи тўсиқ қўйяпти.

Кўпчилик иқтисодчилар иқтисодий ўсишни фаровонликнинг асосий драйвери деб билади, бироқ барчаси ҳам уни мутлақо ижобий ҳолат сифатида кўрмайди. 2024 йилги иқтисодиёт бўйича Нобел мукофоти Дарон Ажемоғлу, Саймон Жонсон ва Жеймс Робинсонга тенгсизлик бўйича тадқиқотлари учун берилган эди. Айниқса, Жонсон технологик янгиликлар кўпроқ кучли элиталарга фойда келтираётганини таъкидлаган.

Шунингдек, инсон фаолияти туфайли юзага келаётган иқлим ўзгариши ва экологик бузилиш шароитида ўсишнинг қайси даражаси барқарор экани ҳақида баҳслар давом этмоқда.

Лауреатлар ҳақида қисқача:

Жоэл Мокир — 1946 йилда Нидерландияда туғилган. Yale университетида PhD (1974). Ҳозир Northwestern университети (АҚШ) ва Тел-Авив университетида (Исроил) профессор.

Филипп Агон — 1956 йилда Парижда туғилган. Ҳарвард университетида PhD (1987). Collège de France, INSEAD (Париж) ва Лондон иқтисодиёт ва сиёсатшунослик мактаби (LSE) да профессор.

Питер Хауит — 1946 йилда Канадада туғилган. Northwestern университетида PhD (1973). Brown университети (АҚШ) профессори.