G‘oyib bo‘lgan jurnalist: AQSh va Saudiya Arabistoni munosabatlari qanchalik yomonlashishi mumkin?

Istanbulda saudiyalik jurnalistning yo‘qolishi Turkiya va AQShning qirollik bilan munosabatlarini keskinlashtirib yubordi. Amerika senati Ar-Riyod bilan harbiy hamkorlikni to‘xtatishga chaqirmoqda.

Ar-Riyodni qurolsizlantirish

AQSh senatorlari prezident Donald Trampni saudiyalik jurnalist Jamol Qoshiqchining yo‘qolishi bo‘yicha tergov o‘tkazishga chaqirishdi.  10 oktabr kuni Trampga yo‘llangan murojaatni 22 nafar senator imzolagan.

Jurnalistni so‘nggi marta 2 oktabrda Saudiyaning Turkiyadagi konsulligi binosiga kirib ketayotganida ko‘rishgan. Qoshiqchi «xalqaro e'tirof etilgan inson huquqlarining qo‘pol buzilishi» qurboniga aylangan bo‘lishi mumkin, deyiladi senatorlar murojaatida. AQShda 2012 yilda qabul qilingan inson huquqlariga rioya qilinishi bo‘yicha Xalqaro Magnitskiy aktiga muvofiq senat tashqi ishlar qo‘mitasining ikki nafar a'zosidan murojaat kelganidan so‘ng prezident 120 kun ichida inson huquqlari buzilishiga aloqador mamlakat fuqarolariga nisbatan sanksiyalar joriy etish haqida qaror qabul qilishi darkor.

Senatorlarning murojaati haqida jurnalist yo‘qolganidan deyarli o‘n kun o‘tib ma'lum bo‘ldi. Ularning ayrimlari qirollik bilan harbiy hamkorlikni to‘xtatishga chaqirmoqda. «Toki biz ularni qurollantirib va qo‘llab-quvvatlar ekanmiz, saudiyaliklar oddiy fuqarolar va jurnalistlarni o‘ldirishda davom etishadi. Prezident zudlik bilan Saudiya Arabistoniga qurol sotish va harbiy yordamni to‘xtatishi shart», — deb yozdi 11 oktabr kuni respublikachi senator Rend Pol o‘zining Twitter sahifasida. «Agar bu inson Saudiyaning Istanbuldagi konsulligida o‘ldirilgan bo‘lsa, bu xalqaro hamjamiyat o‘rnatgan barcha chegaralardan chiqish degani», — deya fikr bildirdi ilgari AQShning Ar-Riyod bilan hamkorligini bir necha bor himoya qilgan respublikachi senator Lindsi Grem.

Tramp Ar-Riyod bilan munosabatlarni uzish yoki cheklash Amerika manfaatlari uchun zararli ekanligini bildirdi: «Bu bizga zarar keltiradi deb o‘ylayman» dedi u. Saudiya Arabistoni bilan hamkorlik AQShda ish o‘rinlarini yaratadi, ikki tomonlama aloqalarni uzish esa amerikaliklar uchun «juda-juda murakkab qaror bo‘ladi» deb tushuntirdi u. Shu bilan birga Tramp Jamol Qoshiqchining yo‘qolishi bilan bog‘liq vaziyatga aniqlik kiritishga va'da berdi.

AQSh va Saudiya Arabistoni munosabatlari

Saudiya Arabistoni AQShning asosiy savdo hamkorlari orasida 22-o‘rinda turadi. 2017 yilda AQShning Saudiya Arabistoni bilan tovar almashish hajmi 45,6 mlrd dollarni tashkil etdi: AQShdan eksport— 25,5 mlrd, import — 20,1 mlrd dollar.

AQSh 2017 yilda asosan samolyot (3,6 mlrd dollar), transport vositalari (2,6 mlrd dollar), mashina uskunalari (2,2 mlrd dollar), qurol va o‘q-dori (1,4 mlrd dollar) sotgan.

Saudiya Arabistonidan asosan yonilg‘i sotib olingan (18 mlrd dollar).

Saudiya Arabistoni Amerika qurollarining asosiy xaridori hisoblanadi. Mavjud shartnomalar hajmi 100 mlrd dollarga teng, deyiladi Davlat departamenti ma'lumotida.

Jamol Qoshiqchining yo‘qolib qolishi Turkiyada ham xavotir uyg‘otdi. Payshanba kuni prezident Erdo‘g‘an Saudiya Arabistonini konsullik videokamerasidagi yozuvlarni e'lon qilishga chaqirdi. Bu voqea bizning mamlakatimizda sodir bo‘ldi va biz jim qarab turolmaymiz», — ta'kidladi Erdo‘g‘an jurnalist yo‘qolishi borasida qat'iy tekshiruv o‘tkazishga va'da berarkan. Avvalroq The Guardian turk amaldorlari Saudiya Arabistoni vakillari Jamol Qoshiqchini o‘ldirgani yoki Turkiyadan yashirincha  olib ketishganini aytishayotgani haqida yozgandi. Saudiya tomoni bu ayblovlarni rad etmoqda.

Sirli g‘oyib bo‘lish

Jamol Qoshiqchi Saudiyaning Turkiyadagi konsulligiga 2 oktabr kuni Saudiya Arabistonida yashaydigan xotini bilan ajrashgani haqidagi hujjatni rasmiylashtirish uchun kelgan. Jurnalist Turkiyada yangi nikohini rasmiylashtirishi uchun ana shu hujjat kerak bo‘lgan. Konsulxonada uchrashuv 13:30ga belgilangan, Qoshiqchi u yerga 13:14da kelgan, deb yozadi Bi-bi-si. Jurnalistning qaylig‘iga u yerga kirishga ruxsat berishmagan va u tashqarida kutib o‘tirgan. Shundan so‘ng jurnalistni hech kim ko‘rmagan. Kuzatuv kameralarida faqatgina uning ichkariga kirgani qayd etilgan.

Saudiyalik mulozimlar Jamol Qoshiqchi konsulxonani tark etganini ta'kidlashmoqda, ammo uning chiqib ketgani tasvirlangan videoyozuvni taqdim etmayapti. Bi-bi-si ma'lumotiga ko‘ra, turkiyaliklar Qoshiqchining yo‘qolib qolishida saudiyalik agentlarni ayblashmoqda. 10 oktabr kuni Turkiyaning Daily Sabah gazetasi Jamol Qoshiqchi yo‘qolgan kuni Turkiyaga Saudiya Arabistonidan 15 kishi kelgani va ular konsulxona yaqinidagi mehmonxonaga joylashishgani haqida yozdi. Ularning barchasi o‘sha kuni kechqurun mamlakatni tark etishgan. Gazeta isbot sifatida saudiyalik ehtimoliy «agentlar» fotosuratini taqdim etgan. Suratdagi kishilardan birini Bi-bi-si Saudiya razvedkasining sobiq polkovnigi deb qayd etgan.

Jamol Qoshiqchi konsullik binosiga kirganida uni o‘ldirib, tanasini nimtalashgan va mamlakatdan olib chiqib ketishgan, deb taxmin qildi The New York Times suhbatlashgan o‘zini tanitishni istamagan turkiyalik manbalardan biri. 

The Washington Post yozishicha, qirollikning valiahd shahzodasi Muhammad bin Salmon Qoshiqchini qo‘lga olish maqsadida AQShdan Saudiyaga olib kelish uchun uzoq vaqt reja tuzgan. Gazetaga bu haqda Amerika razvedkasidagi manbalar ma'lum qilgan. Jamol Qoshiqchining do‘stlari The Washington Post’ga bin Salmonning atrofidagilar unga agar vatanga qaytsa xavfsizlik va yaxshi ish bilan ta'minlashni va'da qilishgan, ammo jurnalist ularga ishonmagan.

Jurnalist nimasi bilan tanilgandi?

59 yoshli Jamol Qoshiqchi The Washington Post gazetasi uchun maqolalar yozar va G‘arbning boshqa nashrlari uchun Saudiya Arabistoni siyosati haqida sharhlar berardi. Ilgari Qoshiqchi Saudiya matbuoti, xususan Arab News va «Al-Vatan» uchun siyosiy va harbiy mavzularda maqolalar yozgan. U «Al-Vatan»da bosh muharrir bo‘lgan va nashr ko‘pincha ekstremistlar va ultrakonservativ diniy qarashlarga ega bo‘lgan amaldorlarni masxara qilgan, deb yozadi The Washignton Post. Jamol Qoshiqchi shuningdek saudiyalik amaldorlarning maslahatchisi ham hisoblangan. 

2017 yil iyunda Jamol Qoshiqchi o‘z hayotidan xavfsirab AQShga ko‘chib ketadi. U Al Jazeera kanaliga bergan intervyusida , Saudiya Arabistonining valiahd shahzodasi Muhammad bin Salmon qirollikda so‘z erkinligi ustidan nazoratni kuchaytirganini va jurnalist hibsga olinishidan cho‘chib mamlakatni tark etganini aytadi.

Munosabatlar qanchalik sovuqlashib ketishi mumkin?

Jamol Qoshiqchining yo‘qolib qolishi sababli Vashingtonda Saudiya Arabistoniga munosabat yomonlashib bormoqda, deydi Rossiya xalqaro ishlar bo‘yicha kengashi eksperti Maksim Suchkov. «Hattoki qirollikning ashaddiy tarafdorlariga ham saudiya hukumatining harakatini oqlash oson bo‘lmaydi», — dedi u. Saudiya Arabistoni vakillari Ar-Riyodga nisbatan bosimni yumshatishga unchalik ham urinmayapti, xususan, Trampga yo‘llangan murojaat tashabbuskorlari bo‘lgan senatorlar Robert Menendes va Bob Korker bilan uchrashuvga saudiyalik diplomatlar namoyishkorona ravishda kechikib, jahli chiqqan Menendes ketib qolganidan so‘ng kelishdi, deydi Suchkov.

Vashington o‘z manfaatlariga zarar yetkazmagan holda vaziyatdan chiqishga urinmoqda, deydi mudofaa tadqiqotlari qirollik instituti eksperti Maykl Stefens. «Magnitskiy akti»ni qo‘llash haqidagi gap-so‘zlar aynan shu bilan bog‘liq — AQShning bunday qarori bir vaqtning o‘zida u nimadir qilayotganini ko‘rsatish hamda shu bilan birga ikki tomonlama munosabatlarni buzmaslik imkonini beradi», — deb yozdi u Twitter sahifasida.