Said bilan Saida: filmga ko‘chgan sadoqat dostoni asosli tanqid qilinganmi?

5 mart kuni Alisher Navoiy nomidagi kinosaroyda rejissyor Nozim Abbosovning «Said bilan Saida» filmi tomoshabinlarga taqdim etilgandi.

Filmda O‘zbekiston qahramoni, adib Said Ahmad va shoira Saida Zunnunova hayoti va muhabbatining Stalin qatag‘oni davridagi sinovlardan o‘tishi haqida hikoya qilinadi.

Premeradan ko‘p o‘tmay, falsafa fanlari nomzodi, jurnalist A'lo Xo‘jayev «Novosti Uzbekistana» saytida film to‘g‘risida fikrlari bilan bo‘lishadi. Muallif film rejissyorining postanovka mahoratini yuksak baholaydi, aktyorlar tanlovi muvaffaqiyatli chiqqanini yashirmaydi, biroq uning film ssenariysi to‘g‘risida fikrlari ikkinchi tomon e'tirozlariga sabab bo‘ldi.

Ushbu maqola turli muhokama va munozaralarga sabab bo‘ldi. Said Ahmad va Saida Zunnunovaning farzandi, film ssenariysi mualliflaridan biri Nodira Husanxo‘jayeva, film rejissyori Nozim Abbosov va jurnalist Shahnoza Qurbonboyeva tanqidiy maqolaga nisbatan o‘z munosabatini bildirdi.

Nodira Husanxo‘jayeva o‘z raddiyasida shunday deydi:

Men jurnalist A'lo Xo‘jayevning «Novosti Uzbekistan»da e'lon qilingan «Said bilan Saida» filmiga yozgan taqrizini o‘qib chiqdim. Jurnalist kartinaning yutuqlari yoki kamchiliklarini tahlil qilishdan ko‘ra, filmning real hayotdagi prototiplari bo‘lgan taniqli yozuvchi Said Ahmad va shoira Saida Zunnunovaning hayoti, ijodi va shaxsiyati xaqidagi adabiy va tarixiy manbalarni shubha ostiga olishni afzal ko‘rgan.

Shu bilan birga, bu ikki ijodkorning shaxsiyati va pok xotirasiga nisbatan hurmatsizlik qilgan. Jurnalist filmdagi voqealar ikki ijodkorning biografiyasida bo‘lmagan, hammasi to‘qima, shuning uchun film qahramonlarining ismini o‘zgartirish lozim edi, deydi. Butun umr jurnalistika sohasida ishlagan A'lo Xo‘jayev yozuvchi Said Ahmadning va Saida Zunnunovaning qatag‘on yillaridagi o‘zaro yozishmalari, Saida Zunnunovaning kundaliklarini o‘qimaganmi?

Nahotki A'lo Xo‘jayev Said Ahmadning «Oftob oyim», «Sarob», «Taqdir, taqdir, muncha shafqatsizsan», «Umrim bayoni» kabi biografik asarlarini bilmaydi?

Muhtaram A'lo Xo‘jayev, siz maqolangizda «filmdagi qamoqxona va lager hayoti haddan ziyod bo‘rttirib ko‘rsatilgan», deysiz. Siz qatag‘on davrida qamoqxona va siyosiy mahbuslar lageridagi hayot qanday bo‘lganini qayoqdan bilasiz? Axir u vaqtda siz yosh bola bo‘lgansiz. Yozuvchi Said Ahmad singari qatag‘on davrining mashaqqatlarini o‘z boshingizdan kechirib, besh yil umringizni panjara ortida azoblarda o‘tkazmagansiz. Shuhrat Abbosov singari arxiv va tarixiy manbalarni o‘rganib, butun dunyo tan olgan tarixiy filmlarni yaratmagansiz.

Savol tug‘iladi: Yozuvchining hayoti, ijodidan mutlaqo bexabar bo‘lgan, o‘zi qatag‘on yillarining butun dahshat va azoblarini boshidan kechirib ko‘rmagan jurnalist bu ikki ulkan shaxsning ijodini, shaxsiyatini, ular yashab o‘tgan umrni, bosgan izini va qoldirgan adabiy merosini shubha ostiga olishga xaqlimi?

Filmda aktrisa Shodiya To‘xtayeva ijro etgan stalinchi rahbar ayol obrazini shoira Zulfiya va Halima Xudoyberdiyevaga qiyoslab, A'lo Xo‘jayev el ardog‘idagi ikki atoqli shoiraning pok xotirasiga nisbatan hurmatsizlik qilgan. Shodiya To‘xtayeva ijro etgan obrazning prototipi real hayotdan olingan bo‘lsa-da (Toshkent shaxar partiya markazkomida ayollar bo‘limining boshlig‘i X. Muxitdinova), baribir bu umumlashtirilgan badiiy obrazdir va uni biror tarixiy shaxsga bog‘lashning o‘zi g‘irt xato.

Tarixiy filmlarda ham ma'lum qadar badiiy to‘qima ishlatiladi. Ayniqsa ikkinchi, uchinchi darajali personajlar xaqida gap ketganda. Lekin ko‘p yillar kino sohasida yuqori lavozimlarni egallab kelgan A'lo Xo‘jayevning bundan xabari yo‘qqa o‘xshaydi. Filmdagi to‘qima personajlarni, masalan, aktrisa Dilnoza Kubayeva ijro etgan mayor ayol obrazi, starshina To‘g‘aybey va boshqa personajlarning prototiplarini real hayotdan qidirish va allakimlar bilan solishtirish mumkin emas! Chunki, «Said bilan Saida» kartinasi - BADIIY FILM!

«Starshina To‘g‘aybey mahbuslarni tiriklayin yoqib yuborgan»,- deb yozadi A'lo Xo‘jayev. U starshinani Belarus va Ukrainada qonli jinoyatlar sodir etgan fashistlar bilan qiyoslaydi. Starshina To‘g‘aybey barakka o‘t qo‘ymagan. Bunday epizod filmda yo‘q. Yong‘in isitish pechidan chiqqan. To‘g‘aybey Stalingrad jangi ishtirokchisi, frontda kontuziya bo‘lgan. Uning boshida oskolkasi bor, shuning uchun u o‘zini ba'zida idora qilolmaydi. To‘g‘aybeyni o‘ta ketgan fashist deb atab bo‘lmaydi! U ham filmdagi boshqa personajlar qatori o‘sha davr qurboni.

Jurnalist maqolani chop etishdan oldin hech bo‘lmaganda filmning mualliflaridan kartinaga oid ma'lumotlarni so‘rab, bilib, tushunmaganini aniqlab olishi mumkin edi-ku!? Lekin u bunday qilishni lozim topmagan. Nega? Chunki A'lo Xo‘jayevning asl maqsadi Said Ahmad va Saida Zunnunovaning porloq xotirasiga loy chaplash bo‘lgan.

A'lo Xo‘jayev ssenariy adiblarning farzandi Nodira Husanxo‘jayevaning xotiralariga asoslangan deb ta'kidlaydi. Film ssenariysi mening xotiralarim asosida yozilgan emas, chunki men u davrda hali tug‘ilmagan edim (Axir qanday qilib o‘zim ko‘rmagan voqealar xaqida xotiralar yozishim mumkin?). Ssenariyni otamning avtobiografik hikoyalari, ota-onamning qatag‘on yillarida bir-biriga yozgan maktublari, onamning o‘sha davrda tutgan kundaliklari asosida Shuhrat Abbosov bilan ikkovimiz hamkorlikda yozganmiz.

A'lo Xo‘jayev maqolasida «Filmda Said Ahmad va Saida Zunnunova qaxramon qilib ko‘rsatilgan. Bu ikki adibni qahramonlik supasiga ko‘tarish xato, chunki ular real hayotda unchalik ideal insonlar bo‘lmagan», deb so‘zlarining isboti sifatida shoir Shukrullo tomonga ishora qiladi. 97 yoshga chiqqan adib va shoir Shukrullo domladan «Said Axmad va Saida Zunnunova xaqida A'lo Maxsumovichga nima degan edingiz?», deb nuroniy ustozdan qanday so‘raymiz endi? Bu nafaqat jurnalistika etikasiga, balki odamiylikka ham to‘g‘ri kelmaydi-ku?

Filmga bag‘ishlangan kichkinagina taqrizda Yan Raynis va Aspaziya, Aleksandr Korneychuk va Vanda Vasilevskaya, Jorj Sand va Frederik Shopen, Aleksandr Fadeyev va Angelina Stepanova, Nina Chavchavadze, Aleksandr Griboyedovning nomlari tilga olinadi. Bu nomlar keng kitobxon ommasiga tanish emas. Demak, A'lo Xo‘jayev bilimi chuqur, dunyoqarashi keng jurnalist ekan, deb o‘ylaydi sodda o‘quvchi. Shuncha dunyoviy ilmi bor ekan, unda nimaga o‘zbek adabiyotining yirik namoyandalari bo‘lgan Said Ahmad va Saida Zunnunovaning biografiyasi va ijodidan xabari yo‘q? Shunday ko‘p yillik tajribaga ega jurnalist bo‘lib turib-a?!... Xabari bor, juda yaxshi xabari bor. Lekin, nimagadir o‘zini ko‘rib ko‘rmaganga, bilib bilmaganga oladi.

Tirnoq ichidan kir qidirib, tarix va adabiyotda munosib iz qoldirgan ulug‘ insonlarning nomini huda-behudaga hurmatsizlik bilan tilga olib A'lo Xo‘jayev nima manfaat topadi? Tarixiy hujjatlarni ko‘rib turib ko‘rmaganga olishning asl sababi nima? Mangu abadiylikka o‘tib ketgan ulug‘ insonlarning ruhini bezovta qilish, gumonlarga va taxminlarga asoslangan uydirmalarni tarqatishdan nima maqsad? Bilmadim... Bilmadim... Bu savollar A'lo Xo‘jayevning vijdoniga havola...

Hurmat bilan Nodira Husanxo‘jayeva».

Nodira Husanxo‘jayeva Kun.uz’ga Said Ahmad va Saida Zunnunova o‘rtasidagi sevgi va sadoqat bilan bitilgan sinovli yillardagi yozishmalar, hujjatlarni, shuningdek, fotosuratlarni havola qildi (hujjat va fotosuratlar material davomida taqdim etiladi):

A'lo Xo‘jayevning «Novosti Uzbekistana» nashrida e'lon qilingan «Ikki ijodkor muhabbatiga bag‘ishlanadi» taqriziga «Said bilan Saida» badiiy filmi postanovkachi-rejissyori Nozim Abbosov o‘z munosabatini shunday bildiradi:

«Hurmatli A'lo Maxsumovich, men sizning filmimizga bildirgan taqriz-maqolangizni diqqat bilan o‘qib chiqdim va bizning murakkab postanovkali ishimizni tahlil qilganingiz uchun sizdan juda minnatdorman. Shu bilan birga, men sizning ba'zi iddaolaringizni rad etmoqchiman. Sizning maqolangiz filmimiz qahramonlarini, qolaversa, filmning haqiqiy prototiplarini shubha ostida qoldiradi. Shuningdek, O‘zbekiston adabiyotining buyuk namoyandalari va vatanimizning asl qahramonlari – yozuvchi Said Ahmad va uning ayoli shoira Saida Zunnunova haqida butunlay nohaq fikrlarni keltirib chiqaradi.

Ushbu film ustida ish boshlarkanmiz, biz, film mualliflari – otam Shuhrat Abbosov, Said Ahmadning qizi Nodira Husanxo‘jayeva va men Stalin qatag‘onining dahshatli suronlari yoshgina oilaning, ikki sevishganning hayotini to‘satdan qanday ostin-ustun qilib yuborganini to‘laqonli va xolis ko‘rsatishni maqsad qilganmiz. Biz kartinada hech kimni ulug‘lashni istamaganmiz, chunki bunday ko‘rgilik sovet ittifoqining boshqa millionlab oilalarini ham chetlab o‘tmagan. O‘ylaymanki, Shuhrat Abbosovga nisbatan hurmat va otamning hayotiy tamoyillari bu oilaning qayg‘uli qismatini qandaydir yolg‘on talqinda ifoda etishga izn bermagan bo‘lardi menga. Ishni boshlarkanmiz, avvalo, tarixiy va arxiv hujjatlarini chuqur o‘rganib chiqdik. Biz nafaqat Said Ahmadning shaxsiy arxivi, balki Harbiy arxivning shifrlangan hujjatlarini o‘rgandik, O‘zbekistondagi ikki muzey – IIV va Internlashtirilgan yapon harbiy asirlari muzeyi mutaxassislarini ham jarayonga jalb etdik (direktor Jalil Sultonov). Padari buzrukvorim tarixning bu davrida o‘zi yashagan, shuning uchun juda yaxshi bilgan va uning bilimlari davrni, o‘sha davr odamlarining tabiati, ularning orzu-umidlarini filmda haqqoniy tasvirlashda poydevor bo‘lib xizmat qilgan. O‘sha mash'um yillarda xalqimiz ozmuncha azob va sinovlarni boshidan o‘tkazmagan. A'lo Maxsumovich, siz otamni – do‘stingiz va hamkasbingiz Shuhrat Abbosovni yaxshi tanigansiz. Sizning maqolangiz uni mas'uliyatsizlik va aldoqchilikda ayblashi mumkinligini bilasizmi? O‘ylaymanki, siz buni xohlamagansiz, biroq maqolangizda barchasi aynan shunday ifoda kasb etmoqda. Shuhrat Abbosov - Said Ahmad va Saida Zunnunovaning yaqin do‘sti bo‘lgan. Ular birgalikda go‘zal «Muhabbat mojarosi» badiiy filmini yaratishgan, bir-birlarini haqiqatparvarligi va adolatga muhabbati uchun chuqur hurmat qilishgan.

Said Ahmad va Saida Zunnunova qismatidagi bu qora, qayg‘uli davr haqida ko‘p gapirish mumkin. Biroq men o‘ylaymanki, barcha nohaq iddaolar va chirkin mish-mishlarni faktlarga to‘la hujjatlar – sud, kommunistik majlislarning protokollari yakson qiladi. Ushbu hujjatlarni soxtalashtirish mumkin emas va ular bu mard oilaning asl o‘tmishi xaqida guvohlik qiladi. Har bir chinakam inson, har bir fuqaro o‘z yurtining Said Ahmad va Saida Zunnunovadek buyuk insonlarini himoya qilishi shart. Bunday insonlar – O‘zbekistonning g‘ururi va shu o‘lkaning ma'naviy boyligidir. Sizning «yozuvchi Said Ahmad Stalin tomonidan siylangan» degan iborangiz nimasi, axir u aynan Stalinni deb umrining besh yilini qamoqda o‘tkazgan-ku!?

Siz film Said Ahmadning qizi xotiralari asosida yaratilganini yozgansiz. Biz filmning boshlanishida kartina Said Ahmadning biografik hikoyalari, o‘sha yillarda Saida Zunnunova yozgan kundaliklari hamda qatag‘on davrida ikki sevishgan bir-birlariga bitgan xatlari asosida olinganini titrlarda aniq-tiniq ko‘rsatib qo‘yganmiz. Siz maqolangizda negadir xalq shoirasi Zulfiyaga urg‘u bergansiz.

Aslida bu fanatik kommunist ayolning obrazi – aslo shoira Zulfiyaning obrazi emas. Qanday qilib xayolingizga bu fikr kelganiga hayronman. Bu Halima Muhitdinova, MKning xotin-qizlar masalalari bo‘yicha mudirasi. Bu haqiqiy tarixiy shaxs. Aynan shu ayol Zunnunovani koreys maktabiga ishga joylashtirgan.

Filmdagi mayor ayol esa Saidaga mehr va hamdardlik ko‘rsatgan o‘zbek ayolining o‘ylab topilgan badiiy obrazidir. U ayollar qamoqxonasi yoki nazorat-taftish idorasining boshlig‘i ham bo‘lishi mumkin. Buning hech qanday tushunarsiz joyi yo‘q. Go‘zal ayol qayda bo‘lmasin, hatto Jyezqozg‘on dashtlarida ham ishlashi mumkin. Said Ahmad Jyezqozg‘ondagi siyosiy mahbuslar xalqaro lagerida yapon harbiy asirlari bilan birga o‘z muddatini o‘tagan.

Bu fakt. Ularning baraklari alohida bo‘lgan va lagerning qarama-qarshi tomonida joylashgan, xolos. Bu siyosiy mahbuslar zonalari Xalqaro Qizil Xoch va Yarimoy tashkiloti nazorati ostida bo‘lgan. Yaponlarni o‘z tarixiy vatani – Yaponiyaga jo‘natishdan oldin ularni kominternchilar kabi qayta tarbiyalashgan. Bularning bari Harbiy arxivdan. Mazkur hujjatlarda mahbuslar qancha maosh olgani, ularni qanday boqishgani va ularning yashash sharoitlari qanday bo‘lgani – bari-bari haqida ma'lumotlar keltirilgan. Bularning bari – asl hujjatlar! Hech qanday uydirmaga o‘rin yo‘q!

Endi, serjant To‘g‘aybey shaxsiga to‘xtalsak. Bu o‘ylab topilgan personaj – o‘ziga xos bir stalinchi fanat obrazi. Uning boshida temir parchasi qolib ketgan, u frontdan qaytgan nogiron, shu sababli ba'zan o‘zidan ketadi, murosa qilmaydi. U ham urush qurboni. Filmda To‘g‘aybey barak va odamlarni yoqib yuborgani ko‘rsatilmagan, diqqat bilan tomosha qilish kerak edi filmni. To‘g‘aybey yong‘indan so‘ng kuygan bosh va oyoqlar soni to‘g‘ri chiqishi uning uchun muhimligini, mahbuslar tirik yoki o‘lik bo‘lishi unga ahamiyatsizligini aytgan. Yong‘in mahbuslarning nam ichki kiyimlari quritiladigan pechkadan kelib chiqadi. Bunday yong‘inlar hayotda kam bo‘ladi deb o‘ylaysizmi? Kreml ham, Qatortol ham yongan, ko‘ngilochar klublar-u, bar, raqs maydonchalari ham yonaveradi. Odatda falokatlarda kalitbonlar, qorovullar, qo‘riqchilarni ayblashadi.

Biz uchun filmda dahshatli yong‘in Stalin davrining zulmi va shafqatsizligining badiiy tasviri sifatida zarur edi. Biz quruq sxolastik arxiv hujjatli filmini emas, badiiy film yaratdik. Sizga hurmat saqlagan holda aytamanki, qadrli A'lo Maxsumovich (sizga hurmatim- haqiqat) – bizning badiiy filmimizdan ko‘ra sizning maqolangizda uydirmalar ko‘proq. Men filmdagi va real hayotdagi qahramonlarimni himoya qilishni o‘z burchim deb bilaman. Yuqorida keltirgan barcha fikrlarimga ilova sifatida hujjatlarning bir qismini jo‘nataman. Shubhalanmang – bular asl hujjatlar.

Qadrli A'lo Maxsumovich. Sizning menga, oilamga, otam – yaqin do‘stingiz va hamkasbingiz xotirasiga nisbatan munosabatingiz qandayligini juda yaxshi bilaman. O‘rtamizda jiddiy tushunmovchiliklar bo‘lishi mumkin emas. Siz biz uchun doim qadrlisiz. Biz uchun nihoyatda og‘ir mehnat evaziga tushgan, otam, oilamiz do‘stlari Said Ahmad va Saida Zunnunovaning xotirasi jo bo‘lgan ushbu filmga nisbatan siz tutgan pozitsiya bilan men hech qachon murosa qila olmayman.

Biz bu  keng masshtabli ishni, oldimizga qo‘yilgan vazifaning barcha jihatlariga maksimal darajada tayyorlangan holda bajardik. Bizning vijdonimiz toza va filmimizni har qanday bosqichda sharaf bilan taqdim eta olamiz deb hisoblayman.

Bunday mavzu doimo keskin va favqulodda qarama-qarshi qarorlar markazida bo‘ladi. Bir keskin fikr bilan tarixning chigalliklarga to‘la davri xaqida bir tomonlama qaror chiqarishga hech kimning haqqi yo‘q. Hamma fikr bildirish huquqiga ega, shu jumladan, men ham o‘z fikrimga sodiq qolaman va qahramonlarim, ularning prototiplarini himoya qilishni burchim deb bilaman.

Ular menga nihoyatda yaqin insonlar, men bu filmga, zamonimizning asl vatanparvarlari, qahramonlari bo‘lgan ushbu ikki ulkan adibning hayot haqiqatiga bor ishonchimni jo etganman.

A'lo Maksumovich, oramizda qizishishga hech qanday o‘rin yo‘q va bo‘lishi ham mumkin emas, biz o‘z pozitsiya va iqrorlarimizda sobit turdik, xolos. Bu tabiiy. Fursatdan foydalanib, aprel oyining boshlarida (sizga aniq sanani alohida o‘zim aytaman) Shuhrat Abbosovning bir yillik xotira marosimi haqida xabar bermoqchiman. Aminman, siz mana shu xayrli marosimga tashrif buyurasiz va biz bilan birga otamning xotirasini yod etasiz. Tez kunda ko‘rishguncha, A'lo Maxsumovich, bag‘rimga bosib qolaman, o‘zingizni asrang. Hurmat bilan Nozim Abbosov».

Jurnalist va san'atshunos Shahnoza Qurbonboyeva Said Ahmadning Jyezqozg‘ondagi qamoqxonada kechirgan kunlari, turmush o‘rtog‘i qamoqdalik paytida Saida Zunnunovaning she'rlari chop etilmaganining shubha ostiga olinishi va adibning rahbarlar tomonidan «erkalatib yuborilishi» to‘g‘risidagi iddaolarga nisbatan shunday munosabat bildiradi:

«A'lo Xo‘jayevning «Novosti Uzbekistana»da chop etilgan «Posvyashchayetsya lyubvi dvux tvorsov» sarlavhali maqolasini o‘qib chiqdim. Maqolada yaqinda suratga olingan «Said bilan Saida» badiiy filmi haqida fikr yuritiladi. Unda muallif «Filmdagi voqealar to‘qima, real hayotdan uzoq, tarixiy filmni suratga olishda, ayniqsa faktlar bilan ishlashda ehtiyot bo‘lish kerak», degan fikrlarni bildiradi.

A'lo Xo‘jayev o‘z maqolasida yozuvchi Said Ahmadni Jyezqozg‘ondagi lagerda yapon mahbuslari bilan birga jazo muddatini o‘taganini shubha ostiga olgan. Vaholanki, yapon harbiy asirlari Jyezqozg‘ondagi siyosiy mahbuslar lagerida saqlangani haqida ko‘plab arxiv materiallari mavjud.

Said Ahmad o‘zining «Oftob oyim» hikoyasida Jyezqozg‘ondagi yapon mahbuslari bilan bog‘liq xotiralarini yozib qoldirgan. Bu asar XX asr hikoyalari antologiyasiga kiritilgan va katta adadda nashr qilingan. Bu hikoya «Xalq so‘zi» gazetasida chop etilganda o‘sha yillardagi Yaponiyaning O‘zbekistondagi elchisi Kyoko Nakayama matbuotda muallifga o‘zining chuqur minnatdorchiligini izhor qilgan.

Said Ahmadning tuhmat bilan qamalib, ne-ne qora kunlarni boshidan kechirgani, uning umr yuldoshi shoira Saida Zunnunova qanday azoblarga va xo‘rliklarga duchor bo‘lganini nafaqat adabiyot ahli, balki Said Ahmadning ijodiga qiziqqan barcha kitobxonlar yaxshi bilishadi.

A'lo Maxsumovich, siz maqolangizda Saida Zunnunovani «xalq dushmanining rafiqasi» deb asarlari matbuotda chop etilmaganini shubha ostiga olgansiz. Saida Zunnunovaning o‘sha davrdagi hayotini hatto «havas qilarli taqdir» deb ataysiz. Uyushmadan quvilish, mutlaqo ishsiz qolish, tunlari studentlar uchun konspekt ko‘chirib, shuning puliga ro‘zg‘or tebratish, hatto tramvayga sariq chaqa topolmay universitetga piyoda borish, qish mavsumida yirtiq kalishda o‘qishga qatnab oyoqlarini sovuqqa oldirish va nihoyat og‘ir dardga chalinish.

Nahotki, shularning barchasini «havas qilsa arzigulik taqdir» deb atash mumkin? Imonim komil, bunday «baxtli» taqdirni siz o‘z qizingizga sira ravo ko‘rmagan bo‘lardingiz!

Siz maqolangizda Saida Zunnunovaning bir qancha kitoblarini sanab, qatag‘on yillarida shoiraning asarlari nashr etilmagani yolg‘on, deysiz. «Ozod Sharq qizining qo‘shiqlari» she'riy to‘plami 1950 yil boshida, ya'ni Said Ahmad hibsga olingunga qadar chop etilgan. Yozuvchi tuhmat bilan qamalganidan keyin Saida Zunnunovaning 3000 nusxada bosilgan ushbu kitobi sotuvga chiqarilmay, nashriyot omborxonasida qolib ketgan. Bu ma'lumotni tasdiqlovchi hujjatlar bor.

Saida Zunnunovaning bu haqida O‘zbekiston Sovet Yozuvchilari Prezidiumiga yozgan arizasi saqlanib qolgan. 1953 yilda Stalin olamdan o‘tgach, Xrushchyov davrida mamlakatdagi siyosiy vaziyat birmuncha yumshagandan so‘ng, «xalq dushmani» deb tamg‘a bosilganlarning ishi qayta ko‘rilib chiqiladi. Ana shu davrda, ya'ni 1954 yilda Saida Zunnunovaning «Gullar vodiysi» nomli yagona oltmish ikki betdan iborat she'riy to‘plami chop etiladi. Maqolangizda sanab o‘tilgan Saida Zunnunovaning qolgan asarlari 1955 yildan keyin, ya'ni turmush o‘rtog‘i oqlanganidan keyin nashr etilgan kitoblardir.

Maqolangizda Stalindan boshlab Islom Karimovgacha bo‘lgan rahbarlar Said Ahmadni yozuvchi sifatida «erkalatib» kelishgan degan fikr olg‘a surilgan. Muhtaram A'lo Maxsumovich, aybsiz bir adib butun bir el oldida «xalq dushmani» deb nohaq jazolanishini va Jyezqozg‘ondagi mis koniga besh yilga badarg‘a qilinishini qanday qilib «erkalatish» deb atashingiz mumkin?

Odatda «erka yozuvchi» deyilganda, davlat rahbarlarining atrofida girdikapalak bo‘lib, shuhrat va unvonlarga osonlikcha erishgan iqtidorsiz shoir va yozuvchilar nazarda tutiladi. Said Ahmad esa o‘zining iste'dodi, o‘tkir qalami, tinimsiz mehnatining mevasi bo‘lgan mukammal asarlari bilan xalqning va davlatning e'tirofiga erishgan. Sovetlar davrida yozuvchining «Drujba narodov» ordeni bilan mukofotlanishi, Islom Karimov davrida «Buyuk xizmatlari uchun» va «Do‘stlik» ordeni bilan taqdirlanishi, xalq yozuvchisi va O‘zbekiston qahramoni unvoniga sazovor bo‘lishi - bu adibning matonati, o‘z vataniga cheksiz muhabbati, tinimsiz mehnati va talantiga berilgan yuksak bahodir. Buni «erkalatish» deb atamoq - mutlaqo noto‘g‘ri!

Kinochilarimiz shuncha uzoq muddatdan so‘ng jiddiy tarixiy filmlarni suratga olayotganiga biz xursand bo‘lishimiz kerak. Ham o‘zining ibratli hayoti, ham asarlari bilan bizga namuna bo‘lgan bu ikki buyuk shaxs haqida film xalqimizga juda kerak. Ayniqsa, hozirgi kunda yoshlarimizning tarbiyasiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadigan bunday filmlar nihoyatda zarurdir.

Hurmatli A'lo Maxsumovich, sizning gumonlarga va mish-mishlarga asoslangan, shaxsiy sub'yektiv munosabatingiz ta'sirida yozilgan maqolangizni o‘qib, ochig‘i, indamay ketaverishga vijdonim yo‘l qo‘ymadi. Agar bildirgan fikrlarim sizga malol kelgan bolsa, sizdan uzr so‘rayman».

Maqola so‘ngida O‘zbekiston xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimovning Said Ahmad va Saida Zunnunova oilasi haqidagi xotirasini bo‘lishishni joiz deb topdik:

Saida Zunnunova go‘zal va dardli she'rlar yozgan shoira edi. Saida Zunnunova teran mantiqli hikoyalar yozgan adiba edi. Saida Zunnunova – vafodor ayol, po‘lat irodali inson edi…

Ustozim Said Ahmad akaning xonadonida ko‘p bo‘lganman. Saida opaning dasturxonidan tuz ichganman. Bir qancha asarlarim qo‘lyozmasini Said Ahmad aka bilan birga Caida opa ham o‘qigan. Samimiy, jo‘yali maslahatlar bergan…

Bir safar Said Ahmad aka bilan Vodilga bordik. Ustoz o‘zining «tesha tegmagan» xushchaqchaq gurungi bilan davrani obod qilib o‘tirdi. Ittifoqo, bir kishi Saida opaning hayotdan erta ketgani haqida o‘kinib gapirib qoldi. Said Ahmad aka indamay o‘rnidan turdi-da, sigaretining uchini ezg‘ilagan ko‘yi nari ketdi. Anchagacha ustozdan darak bo‘lmagach, ko‘nglimga g‘ulg‘ula tushdi. Izlab borsam, soy bo‘yidagi kattakon harsangtosh ustida sigaret chekib o‘tirgan ekan.

Suvning shovullashidan kelganimni eshitmadimi, qayrilib qaramadi. Yaqin borib qarasam, botib ketayotgan quyoshga tikilib o‘tiribdi. Ikki ko‘zi jiqqa yosh! Qo‘rqib ketdim. «Unaqa qilmang, ustoz» deb yelkasiga kaftimni qo‘ygan edim, chuqur xo‘rsindi. «Bolam, bu dunyoga nuqul azob chekish uchun kelgan ekanman»,- dedi-da yuzini kafti bilan to‘sib oldi…

Shu kecha boshiga tushgan savdolarni birma-bir aytib berdi. Umrining eng baxtli onlari ham baxsizlik bilan qorishib ketganini aytdi. Saida opaga uylangan kuni Toshkentda to‘y bo‘lgan, Andijonda — aza! O‘sha oqshom Saida opaning ukasi to‘satdan vafot etib qolgan… Yosh kelin-kuyov bir-birining diydoriga to‘ymay turib, 1950 yil bahorida ko‘chada ketayotgan yosh yozuvchini ikki so‘xtasi sovuq ikki qo‘lidan ushlab, mashinaga tiqqan-u, «he yo‘q — be yo‘q» «xalq dushmanisan», deb o‘n bir oy «odinochka»ga o‘tqazib qo‘ygan. Gunohi nimaligini bilmagan odamning, ayniqsa ko‘ngli qog‘ozdek oppoq ijodkorning salkam bir yil qorong‘i kamerada bir o‘zi o‘tirishini tasavvur qiling!

Kun.uz tahririyati jurnalist A'lo Xo‘jayevning «Ikki ijodkor muhabbatiga bag‘ishlanadi» («Posvyashchayetsya lyubvi dvux tvorsov») taqriziga nisbatan raddiyalar tarixiy faktlar va arxiv hujjatlariga asoslanib, har tomonlama puxta yondashib yozilgani sababli uni o‘quvchining e'tibori va xolislik tarozisiga havola etishni zarur deb bildi.

 Mirzayor Erkinov