14:14 / 18.07.2020
35276

Muhokamalar markazida ona tili ta'limidagi “Qo‘y yog‘i”

“She'riyatga oshno xushxulq, faqih obro‘li,
grammatikani kasb qilgan ahmoq bo‘ladi”
(Arab xalq maqoli)

Ehtiroslar qizg‘inligi masala muhimligiga teskari nisbatda

Bugungi pandemiya sharoitida ona tili ta'limi haqidagi bahs-munozaralar bir qarashda kishiga erish tuyuladigan masala. Ammo pandemiya o‘tib ketadi, ona tilimiz esa har doim biz bilan birga. Bu – ko‘hna va hamisha navqiron mavzu. Bundan o‘n yillar burun men ona tili ta'limidagi hozir gapirilishi ko‘pchilik uchun urf bo‘lgan, kerak bo‘lsa, o‘zini ommaga tanitish, ommaning e'tiborini tortish vositasiga aylangan muammolar haqida yoza boshlaganimda, “bir o‘zingiz kuyinib, o‘z yog‘ingizga qovrilyapsiz, yolg‘iz otning ... dong‘i chiqmas” degan istehzolar bo‘lar, men esa hech ikkilanmasdan: “g‘oya omma ongiga singgach, moddiy kuchga aylanadi” degan fikrda turganman va harakatda davom etganman. Demak, hafsala, sobitqadamlik bilan kirishilsa va qat'iyat bilan harakat qilinsa, g‘oya, agar u hayotbaxsh bo‘lsa, taxminan o‘n yillarda moddiy kuchga aylana oladi. Har qanday ijtimoiy e'tirof etilgan muammo – yechimning onasi. Bugun ona tili ta'limi atrofidagi ayovsiz munozaralar, kim nima deyishidan qat'i nazar, uning yangi sifat bosqichiga ko‘tarilayotganidan dalolat beradi. Biz yaqin o‘n yillar ichida muhtasham ona tili ta'limiga ega bo‘lamiz. Bunga mutaxassis sifatida to‘la aminman!   

Bugungi bahsu munozaralarda ikki masala o‘ta dolzarb bo‘lib turibdi. Biri dars soatlari bo‘lsa, ikkinchisi ta'limdagi ortiqcha ilmiylik, keraksiz grammatizm, almisoqdan qolgan lingvistikabozlik. Ta'lim bamisoli uchburchak: nimani, qanday va qancha o‘qitish kerak. Bu nimani, qanday va qancha yeyish yoki ichish kerakligiga o‘xshaydi. Asosiy muammo nimani qanday iste'mol qilish kerakligi. Qancha yeganingiz bilan yeyishni bilmasangiz, foydasi yo‘q. Bir paqir suv ichsangiz ham, ichishni bilmasangiz, bir stakanchalik foyda ololmaysiz. Demak, asosiy muammo – nimani qanday o‘qitish kerakligi. Biz esa asosiy masala qolib, eng so‘nggi muammo – qancha o‘qitish masalasi bilan band bo‘lib qolyapmiz. Va shu tariqa muammo markazidan uzoqlashib ketyapmiz. Mutaxassislar chuqur tadqiqotlar olib borib, qaysi fanni haftada qancha o‘qitish kerakligini ilmiy-fiziologik, psixologik va pedagogik jihatdan asoslab berishlari kerak. Bu fanlarning xususiyatidan kelib chiqadi. Agar ona tili ta'limi jozibador bo‘lsa, balki uni 6 emas, 7 soat o‘qitish kerakdir. Biz – mutaxassislar, uni asoslab berishimiz kerak emasmi?

Ona tilimizning muzlatilgan, sovuq ta'limi jamiyatda uni keraksiz degan ijtimoiy fikr uyg‘onishiga sabab bo‘ldi. Bunga biz – soha egalari aybdormiz. Har birimiz illatni o‘zimizdan qidirsak, shifosiga erishamiz.

Gap bir-ikki soatda emas. Aslida bahsda ehtiroslarning qizg‘inligi masalaning muhimligiga teskari proporsional (Sayyer qonuni).  Shunchalik ezg‘ilangan, palag‘da va pajmurda holga kelgan ona tili ta'limi esa endi populizm ko‘pkarisida uloq qilinmoqda. “Firqa” ham, deputat ham, jurnalist ham unga “huy-huy”lab ot solmoqda. Vosita bitta, maqsadlar har xil. Asosiy muammo qolib ketyapti deyishingiz bilan men mutaxassis emasman deb otini chetga tortadi.

Ona tili ta'limidagi yaroqsiz holatga qanday kelib qoldik?

E'tibor qilinsa, boshlang‘ich sinf partasidan to litsey va kollejni tugatguncha o‘quvchilarimiz asosan til qurilishi bo‘yicha, ya'ni tilshunoslikdan bilim oladi. Masalan, joriy ona tili darsliklaridan birida jami 79 ta mavzu berilgan. Bundan 71 tasi til qurilishiga, 8 tasi matn tuzishga doir mavzular. Demak, mavzularning taxminan 10 foizi matn tuzish malakasini o‘stirishga, 90 foizi til qurilishi bo‘yicha bilim berishga mo‘ljallangan. Maqsad nima? Tildan foydalanish malakasini o‘stirishmi yoki tilshunos tayyorlash? Shu sinfda o‘quvchi yangi 78 ta lingvistik qoidani, 61 termin ma'nosini o‘zlashtirishi kerak. Xo‘sh, bu yaroqsiz an'ana qayerdan kelib qoldi?

XX asrning yarmigacha hali adabiy til me'yorlari o‘rnashmagan bir paytda jamiyat a'zolarini ular bilan qurollantirish zarurati ilk maktab partasidan to uni tugatguncha til qurilishini o‘qitishni taqozo qilgan. Zero, adabiy tilni singdirishning eng asosiy yo‘li til qurilishiga doir bilimlar bilan qurollantirish edi, u davrlarda boshqacha yo‘l bo‘lishi mumkin emas edi. Biroq asrning ikkinchi yarmida adabiy til qo‘llanishi shart bo‘lgan barcha sohalar (ta'lim, ish yuritish, matbuot, noshirlik, radio va televideniye va h.)da u to‘la o‘rnashib bo‘lgandan keyin bu zarurat endi chayir an'ana ko‘rinishini oldi. Ona tili ta'limi faqat lingvistik takroriylikdan iborat bo‘lib qoldi. Boshlang‘ich sinfdagi lingvistik ma'lumotlar tayanch sinflarda chuqurroq, akademik litseyda yanada chuqurroq qilib, uch martalab qaytarib o‘qiladi. Bu takroriylik ham vaqt, ham mablag‘ jihatidan qanchalar qimmatga tushayotganligini o‘ylab ko‘rmasdan, ko‘zimizni kattaroq ochishdan erinib, undagi faqat zohiriy jihat – soatlarni ko‘ryapmiz, xolos.

Sho‘ro davri ona tili darsliklari grammatizm nuqtai nazaridan birmuncha tuzukroq edi. Mustaqilligimiz davrida erishgan asosiy “yutug‘imiz” – ona tili ta'limini to‘la-to‘kis tilshunoslikka aylantirganimiz bo‘ldi. Buning uchun DTM va darslik mualliflaridan behad “minnatdor” bo‘lishimiz kerak. Metodistlardan, maktab o‘qituvchilaridan darsliklarni olib qo‘ydik. Uni tilshunoslik qafasiga solib, shuhrat va nafs qulfi bilan berkitdik. Fidoyi mualliflar, til jonkuyarlari unga kira olishmadi.

Ona tili ta'limidagi bu muammolar aslida barcha fanlarda bor. Birgina misol. Tarix fani raqamlar, shaxslar, voqealar sanog‘i – statistika va xronologiyaga aylanib qolgan. Ularni yodaki, sxolastik o‘zlashtirish bola miyasi uchun qancha yuk ekanligini mutaxassislar, psixologlar qachon xolis baholashadi? Axir, o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, bir hukmdorning qachon tug‘ilgani-yu qancha jangda qancha askar bilan qatnashgani, kimning kuyovi-yu kimga qaynota bo‘lgani, qaysi farzandi aqlli-yu, qaysisi ahmoq bo‘lgani, qaysi yerlarni bosib olib, qancha boylikni yurtiga olib kelganini bilish nechog‘lik ahamiyatli? Hukmdor taraqqiyotga qanchalik hissa qo‘shdi, o‘zidan oldingi davrga nisbatan qanday ijobiy yoki salbiy rol o‘ynadi, kelajak uchun nima qildi – mana shularni bayon qilish zarur va uning uchun kitobda, nari borsa, bir sahifa yetarli emasmi? Buning uchun akademik tarix ilmini haqiqiy nazariy fanga aylantirish, tarix falsafasini yaratish va uning qaymog‘ini go‘zal ifodalarda sodda qilib o‘quvchilarga taqdim etish kerak. Tarixiy voqealar – to‘laligicha muammoli vaziyat. Mashg‘ulotlarda tarixiy “masala” va “tenglama”ni o‘quvchilar hukmiga havola etib, ulardan bu vaziyatdan chiqish bo‘yicha mustaqil fikrga asoslangan takliflar olishni tashkil etish o‘quvchi shaxsini rivojlantirishda qanchalar katta ahamiyatga egaligini tasavvur qiling.

Yoki adabiyot darslari: adib tarjimai holi, asardan parcha va uning o‘quvchi tafakkurini kishanlaydigan tahlili hamda yozuvchi asarni yozayotganda xayoliga ham kelmaydigan nazariy qoidalar, 5-6 ta savol. Qani muammo, yechim yo‘llari, o‘quvchining individual yondashuviga sharoit, qani mashq, qani topshiriq; ijodiy matn, insho, esse yaratish bo‘yicha metodik yo‘l-yo‘riqlar? O‘rgata olmaymiz va yoza olishmaydi.  Oddiy arifmetika.  

Mana – muammo! Ana endi bunda populizm ketmaydi.

Kimlardir meni Xalq ta'limi vazirligining targ‘ibotchisi, trolli deyishlari ham mumkin. Rostini aytsam, bu vazirlikning ham, vazirning ham, shaxsan menga na issig‘i, na sovug‘i bor. Men boshqa vazirlik sohasida ishlayman. Lekin ona tili ta'limi mohiyatidagi muammo – mening maslagim, dardim.    

Barcha fanlar – “Ona tili”

        Xo‘sh, nimani ko‘ra olmayapmiz? Ona tilimizni “Ona tili”dan boshqa o‘quv predmetlarida ko‘ra olmayapmiz. Nega ona tilimizni faqat ona tili o‘qituvchilariga tashlab qo‘ydik? Tarix o‘qituvchisi nega bu muammodan tashqarida? Nega fizika, biologiya, kimyo va boshqa predmet o‘qituvchilari ona tiliga munosabat masalasida “mas'uliyati cheklangan”?

Barcha fanlar aslida – til fanlari. Axir, har qanday termin – bu so‘z. Har bir fan o‘qituvchisi o‘z fani doirasidagi birgina terminning ma'nosini, mazmunini tushuntirishga soatlab vaqt sarflaydi. Og‘zaki nutq va yozma matnlar bilan ish ko‘radi. Holbuki, og‘zaki nutq bilan birorta fan o‘qituvchisi ona tili o‘qituvchisidan kam shug‘ullanmaydi aslida. Nega endi ular o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini nazorat qilmaydi, takomillashtirmaydi, baholamaydi? Nazorat ishlarini qaysi tilda bajartirishadi? Nega o‘quvchilarning imloviy, ishoraviy, uslubiy xatolari ustida ishlashmaydi?

Binobarin, ularning ham soatlarini qo‘shib ona tili yuklamasini hisob-kitob qilsak, bu hozirgi “Ona tili” yuklamasidan o‘n chandon yuqori bo‘ladi. Barcha ta'lim bo‘g‘inlaridagi hamma fanlarning DTSlari talablarida ona tili ta'limining bosh maqsadi bo‘lgan “ijodiy tafakkur sohibini tayyorlash, ona tilida fikrni nutq sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shaklda savodli, to‘g‘ri va ravon ifodalash kompetensiyasi” masalasi aks etmog‘i lozim. Bu – o‘zbek tilining ta'lim tizimida davlat tili sifatidagi nufuzini oshirishning ham muhim yo‘l va vositalaridan biri.     

    “Sodda ona tili” deganda nimani tushunishimiz kerak?

        Ko‘pchilik ona tili sodda bo‘lishi kerak degan fikrni jo‘n, “dehqoncha” tilda gapirish va yozish deb tushunmoqda va o‘zaro suhbatlarda fikr sohibini qamchilashga tushib ketdi. Aslida nima nazarda tutilmoqda? Qoidalar, ta'riflar, izohlar sodda bo‘lsin deyilmoqda. Qoidalar o‘quvchining nutqini isloh qilishga ishlashi urg‘ulanayotir. “Gapning grammatik markazi bo‘lib, ega haqidagi axborotni bildiradigan, shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor, mayl-modallik ma'nolariga ega bo‘lgan bo‘lak kesimdir” degan ta'rifni odamshavanda qilib “gapdagi xabarni bildiradigan bo‘lak kesim deyiladi” shaklida berish kerakligi ta'kidlanayapti.

Maktab darsligida gapga berib kelingan tumtaroq ta'rifdan ko‘ra  “so‘z yoki so‘zlar yordamida anglashilgan fikr gapdir” deyish sodda va tushunarli emasmi?

Go‘zal va jimjimador, shirali va boy ona tilidan murakkab va chigal, sovuq va ishlamaydigan qoidalarga to‘la “Ona tili”ni farqlash kerak. Bular – boshqa-boshqa hodisalar. Axir, o‘quvchining ona tili ta'limi bo‘yicha natijalari 3 mezon:

1)   o‘qish texnikasi;

2)   o‘z fikrini to‘g‘ri ifodalash;

3)   o‘zgalar fikrini to‘g‘ri anglash malakasi

asosida baholanishi hatto 1996 yilgi DTSda o‘z ifodasini yaqqol topgan edi. Bu ona tili ta'limi me'yoriy hujjatlarida bo‘lsa-da, dastur va darsliklarda unutib yuborildi yoki oson va tayyor yo‘ldan borilib, chetlab o‘tildi. Ko‘rinadiki, bu yerda na birorta lingvistik bilimga, na biror grammatik qoidaga talab qo‘yilgan. Tashabbuskor vazirlik va maktab ta'limining yuragi bo‘lgan, yangilanayotgan RTMning sog‘lom fikrli rahbariyati bunga e'tiborlarini yana bir bor qaratishlari lozim. Bizning bu borada RTMdan umidimiz va unga ishonchimiz katta. 

Baxtiyor Mengliyev,
filologiya fanlari doktori, o‘zbek tili professori

 

Top