«Tolibon» rahbariyatidagi olti kishi. Ular haqida nimalar ma'lum?

Harakat rahbari Haybatulloh Oxundzoda hisoblanadi, ammo toliblarning g‘alabasi haqida birinchi bo‘lib uning o‘rinbosari, tashkilotning siyosiy qanoti rahbari Abdulg‘ani Birodar Dohadagi ofisdan turib e'lon qildi. Hozircha mamlakatni aynan kim birinchi rahbar sifatida boshqarishi va hukumat tarkibidan kimlar o‘rin egallashi tasdiqlanmagan. Ammo tashkilotning asosiy yetakchilari haqida ayrim ma'lumotlar bor.

1. Mavlaviy (boshqaruvchi) Haybatulloh Oxundzoda
Harakat asoschisi Mulla Umar (2013 yilda vafot etgani aytiladi) va uning vorisi mulla Axtar Mansur (2016 yilda halok bo‘lgan)dan keyin toliblarga yetakchilikni qo‘lga olgan uchinchi oliy qo‘mondon. U hozirgi lavozimini 2016 yil mayida egallagan. Harbiy emas, ko‘proq diniy ulamo sifatida ma'lum.

Oxundzoda janubdagi Qandahor viloyatida, tasdiqlanmagan ma'lumotlarga ko‘ra 1961 yilda tug‘ilgan. Uning otasi qishloq imomi bo‘lgan.

1980-yillarda sovetlarga qarshi jang qilgan mujohidlar safiga qo‘shilgan, ammo to‘g‘ridan to‘g‘ri harbiy harakatlarda ishtirok etmagan.

Keyin oilasi bilan Pokistonga ko‘chib o‘tgan, ushbu mamlakat shimolidagi Kvetta shahrida o‘rnashgan hamda shu yerdagi madrasada tahsil olgan.

1994 yilda esa avvaliga diniy maktablarning radikal kayfiyatdagi talabalarini birlashtirgan, o‘sha vaqtda Pokiston hududida mulla Umar va uning uch hammaslagi tomonidan asos solingan «Tolibon»ga qo‘shiladi.

Toliblarning ilk boshqaruv davrida (1996-2001) harbiy sudni boshqaradi, oliy sud raisiga o‘rinbosarlik qiladi. O‘shanda toliblar televideniye, kino, musiqa, kosmetika, sport va 10 yoshdan katta qizlarning maktabda o‘qishini taqiqlashgandi. Mamlakatda toshbo‘ron qilish, qo‘l kesish va omma oldida kaltaklash kabi jazolar amal qilardi. Aynan Oxundzoda ko‘plab fatvolar chiqargan.

Afg‘onistonda toliblar rejimi ag‘darilgach, Oxundzoda yana Pokistonga ko‘chib, mamlakat janubi-g‘arbidagi Kuchlak shahridagi madraca va diniy maktablarda dars bergan. Bu shahar Kvetta (kollegial boshqaruv organi - «Kvetta sho‘rosi» ham shu yerda) yaqinida joylashgan.

2013 yilda mulla Umar vafotidan keyin harakat yetakchiligini mulla Axtar Mansur o‘z qo‘liga olgan va Oxundzodani o‘ziga o‘rinbosar etib tayinlagan, u «Tolibon» teraktlarining asosiy tashkilotchisiga aylangan. Mulla Umarning o‘limidan so‘ng harakat rahbariyati tizimi o‘zgargan: vakolat bir necha kishiga taqsimlangan. Rahbarning ikki o‘rinbosari tayinlanadi, o‘z navbatida yetakchilar uchligi oqsoqollar kengashiga tayanadi, oqsoqollar esa turli sohalar uchun (harbiy, siyosiy, sog‘liqni saqlash, ta'lim) mas'ul hisoblanadi, eng quyi darajada esa dala qo‘mondonlari va soyadagi (Kobuldagi hukumatga parallel) gubernatorlar joylashadi.

• Ekspertlarning ma'lumotlariga ko‘ra, Afg‘oniston egallanishidan oldin harakat jangarilari soni 55 mingdan 75 minggacha baholangan. Pushtun tilidan o‘girilganda «o‘quvchilar» ma'nosini beruvchi harakat o‘zagini 1980-yillarda sovetlarga qarshi jang qilgan mujohidlar tashkil etgan. «Tolibon» sunniy mazhabidagi musulmonlarni birlashtiradi, harakat tarafdorlari asosan afg‘on pushtunlari, ammo uning tarkibida boshqa xalqlar — tojiklar, o‘zbeklar va hatto shia mazhabiga mansub hazoriylar ham bor.

2016 yil mayida mulla Mansur Pokistonning Belujiston viloyatida dron zarbasiga uchrab halok bo‘lganidan bir necha kun o‘tib Oxunzoda harakatning yangi rahbari sifatida e'lon qilinadi.

Ekspertlar unga «Tolibon»da yuzaga kelgan ichki bo‘linishni bartaraf etish masalasi qo‘yilganini aytishadi, Mansur davrida harakatda ichki ziddiyat boshlangan va o‘zaro qurolli to‘qnashuvlar ham ro‘y bergan. Ular uning kamtar kishi ekanini inobatga olib, o‘zidan avvalgi rahbarlardan farqli ravishda Afg‘onistonda tinchlik o‘rnatilishi uchun muzokaralarga rozi bo‘lishini tusmol qilishgan. Ammo harakat a'zolari Oxundzoda hamisha murosasiz bo‘lgani va kelishishga harakat qilmasligini aytishgan.

Oxundzodaning 23 yoshli o‘g‘li 2017 yilda portlovchi moddalar to‘ldirilgan yuk mashinasini Afg‘oniston janubidagi armiya bazasiga haydab borib, xudkushlik qiladi. Ukasi 2019 yilda Pokistonning Kvetta shahridagi masjidda ro‘y bergan portlashda halok bo‘lgan.

U toliblar orasida qat'iy konservator sifatida ma'lum. Afg‘on jurnalisti Sami Yusufzay u mobil telefondan foydalanishni bilmasligi va jamoatchilik qarshisiga chiqishni yoqtirmasligi haqida aytgan. Toliblar Oxundzodadan uning sud tizimidagi o‘tmishi tufayli qattiq hayiqishadi.

Unga ham bir necha bor suiqasd uyushtirilgani haqida xabarlar chiqqan. Matbuot bir necha bor uning o‘limi haqida xabar tarqatgan (xususan, koronavirus tufayli), ammo bu ma'lumotlar tasdiqlanmagan. 

Avgust oyi boshida toliblar rasmiysi (matbuot kotibi) Zabihulloh Mujohid harakat Oxundzoda tomonidan boshqarilishi va u barcha masalalarda (diniy, siyosiy va harbiy) yuqori avtoritet hisoblanishini tasdiqlagandi.

2. Abdulg‘ani Birodar
Oxundzodaning siyosiy masalalar bo‘yicha o‘rinbosari. «Tolibon»ning to‘rt asoschisidan biri. Bosh diplomat va harakatning jamoatchilik uchun yuzi.

16 avgust kuni aynan u toliblarning g‘alabasi haqida rasmiy bayonot berdi.

1968 yilda Afg‘onistonning markaziy qismida joylashgan Uruzgon viloyatida tug‘ilgan, Qandahorda ulg‘aygan, sovetlar bosqiniga qarshi ozodlik harakatida ishtirok etgan va o‘sha vaqtda mulla Umar bilan tanishgan. Sovet harbiylari mamlakatdan olib ketilgach, u mulla Umar bilan birga Qandahorning Mayvand qishlog‘ida madrasa ochgan va keyinroq «Tolibon» asoschilaridan biriga aylangan. Unga Birodar (uka) nomini mulla Umar bergan.

Bu yerdagi mahalliy boshliqlarning harakati ularga yoqmaydi va ular isyon boshlashadi, yakunda ularning kurashi deyarli butun Afg‘oniston egallanishiga olib keladi.

Birodar avvaliga toliblarning bosh shtabi joylashgan Qandahorda mulla Umarning o‘ng qo‘li bo‘ladi, keyin g‘arbdagi kuchlarga qo‘mondonlik qiladi, 1996 yilda toliblar hukumatga kelgach, Birodar Kobul garnizoni rahbariga aylanadi.

U «Tolibon»ning asosiy harbiy strateglaridan biri bo‘ladi. Mavjud ma'lumotlarga ko‘ra, u harbiy harakatlar va teraktlarni rejalashtirishda muhim rolni bajarib, ularni moliyalashtirishga mas'ul bo‘lgan. U mulla Umarning yaqin kishilaridan bo‘lgan, xabarlarga ko‘ra, uning singlisiga uylangan. 2001 yilda amerikaliklar Afg‘onistonga kirib kelganida Birodar mudofaa vaziri o‘rinbosari lavozimini egallaydi.

2009 yilda uning biografiyasini yozgan Newsweek jurnali muxbiri u kuniga 18 soatlab ishlagani, ehtiyotkorlik nuqtayi nazaridan bir joyda hech qachon ikki marta tunamagani, 2001 yil noyabrida Qandahor amerikaliklar tomonidan bombardimon qilingan vaqtda aynan uning sergakligi mulla Umarning hayotini saqlab qolgani haqida hikoya qiladi. O‘shanda Birodar toliblar yetakchisini mototsiklda tog‘larga olib chiqib ketgan.

Toliblar mag‘lubiyatga uchragach, u boshqa yetakchilar qatorida Pokiston hududiga chekinadi. U 2010 yil fevralida Karachida Amerika va Pokiston maxsus xizmatlari hamkorligida o‘tkazilgan amaliyot chog‘ida qo‘lga olingan. OAVda uning qo‘li zanjirband va ko‘zi bog‘liq holatdagi suratlari tarqalgan.

Pokiston qamoqxonasida sakkiz yil o‘tkazgan va 2017 yil oxirida tinchlik jarayoni boshlanishi doirasida ozodlikka chiqarilgan. Bu Afg‘onistondan harbiylarni olib chiqish haqida o‘ylay boshlagan AQSh hukumati so‘rovi bilan ro‘y bergan, amerikaliklar pragmatik muzokarachi sifatida ma'lum bo‘lgan Birodar orqali toliblar bilan kelishuvga erishishni maqsad qilishgandi.

2019 yil yanvaridan Qatar poytaxti Doha shahridagi ofisda faoliyat yuritgan Birodar bu yerda 2020 yil 29 fevralida amerikaliklar bilan o‘tkazilgan muzokaralarda toliblar delegatsiyasiga rahbarlik qiladi va AQSh Davlat kotibi Mayk Pompeo bilan tinchlik kelishuvini imzolaydi.

U Donald Tramp bilan telefon orqali muloqot o‘tkazgan, Xitoy va Rossiya tashqi ishlar vazirlari Van I va Sergey Lavrov bilan uchrashuvlarda qatnashgan.

AQSh mudofaa vazirining Afg‘oniston va Pokiston masalalari bo‘yicha o‘rinbosari bo‘lgan Devid Sedni Al Jazeera muxbiri bilan suhbatda aytishicha, Barak Obama prezidentligi vaqtida, bundan o‘n yil muqaddam Birodar toliblarning «dissidentlik» fraksiyasini boshqargan, bu guruh o‘sha vaqtdagi afg‘on prezidenti, AQSh tomonidan prezidentlikka keltirilgan Hamid Karzay hukumati bilan sulh tuzish uchun muzokaralar o‘tkazmoqchi bo‘lgan. Ma'lumot uchun, Birodar va Hamid Karzay pushtunlarning popalzay qabilasiga mansubdir.

Ammo 2009 yilda Amerikaning Newsweek jurnaliga bergan intervyusida Birodar amerikaliklar Afg‘onistondan chiqib ketmas ekan, toliblar qurollarini tashlamasliklarini aytadi.

Birodar bilan bir necha bor uchrashgan afg‘on jurnalisti Sami Yusufzayning tasvirlashicha, u xotirjam va «faqat bor narsalar haqida gapiruvchi» diplomat sifatida tasvirlaydi. Uning hisoblashicha, u toliblar orasida katta obro‘ qozongan va unda «yetakchilik uchun katta ambitsiyalar bor».

Birodar shu kunlarda Dohadan Afg‘onistonga uchib kelgan va Qandahorga yo‘l olgan.

3. Muhammad Yoqub

Marhum mulla Umarning o‘g‘li, Haybatulloh Oxundzodaning harbiy ishlar bo‘yicha o‘rinbosari. Uning yoshi 30 atrofida.

Mulla Axtar Mansur 2016 yilda amerikaliklarning droni zarbasi oqibatida halok bo‘lgach, uning o‘rniga «Tolibon» rahbarligini egallash uchun asosiy nomzod sifatida ko‘rilgan. Ammo uning o‘zi hali juda yoshligi va tajribasizligi tufayli Oxundzoda nomzodini taklif etgan - bu haqda Al Jazeera telekanali o‘sha uchrashuvda ishtirok etgan manbasiga asoslanib xabar bergan.

Muhammad Yoqub Abdulg‘ani Birodar bilan ham yaxshi munosabatlarga ega va Afg‘oniston hukumati bilan tinch muzokaralar o‘tkazish tarafdori bo‘lib kelgan, harakatning mo‘'tadil qanotini ifoda etadi. Britaniya Qirollik mudofaa tadqiqotlari instituti (RUSI) uning Saudiya Arabistoni bilan yaqin aloqalarga egaligi haqida yozgan.

2020 yilda harakat rahbari koronavirusga chalinganida vaqtincha tashkilot rahbari vazifasini bajaruvchi bo‘lgan.

10 avgust kuni hukumatga qarshi harbiy harakatlar avj pallasiga kirgan mahalda «Tolibon» bilan bog‘liq resurslar uning harakat a'zolariga yo‘llagan murojaatining audioyozuvini tarqatishdi. Besh daqiqalik nutqida u hujumlar vaqtida qatag‘onlar qilmaslikka chaqirgan. Xususan, qurollarni topshirib, taslim bo‘lgan hukumat harbiylarini o‘ldirmaslikni, shuningdek, aholi tashlab ketgan uylarni, xodimlar jonini omon saqlash uchun ketib qolgan bozorlarni hamda korxonalarni talon-toroj qilmaslikni so‘ragan.

Afg‘onistonlik jurnalist Frad Bejanning so‘zlariga ko‘ra, u Pokistondagi islomiy maktablarda tahsil olgan, otasining obro‘si tufayli harakat rahbariyatiga kirgan.

4. Sirojiddin Haqqoniy

Sirojiddin - sovetlarga qarshi kurashgan mujohidlar yetakchilaridan biri bo‘lgan va amerikaliklar tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Jaloliddin Haqqoniyning o‘g‘li. Uning o‘zi ham 1980-yillarda mujohidlarning asosiy dala qo‘mondonlaridan biriga aylangan. Jaloliddinning vafoti haqida 2018 yilda e'lon qilingan, toliblarga qo‘shilishdan oldin Sirojiddin otasi tomonidan tuzilgan «Haqqoniy tarmog‘i» nomli yirik guruhni boshqargan.

U 2015 yilda toliblar «boshqaruvi»ga qo‘shilgan. Ungacha otasining tashkiloti jangchilari bilan birga kurashni davom ettirgan. 

«Haqqoniy tarmog‘i» toliblar safidagi eng yaxshi tashkillashtirilgan va jangovar qobiliyati yuqori bo‘lgan qism hisoblanadi. Bu tashkilot afg‘on armiyasi va xalqaro koalitsiya harbiylariga uyushtirilgan eng shov-shuvli hujumlar, shuningdek, Kobuldagi mehmonxona, Hindiston elchixonasi hamda avvalgi prezident Hamid Karzayga suiqasd uchun javobgar sanaladi. 

Sirojiddin Haqqoniyning yoshi 45 atrofida. Uning hozirgi manzili ma'lum emas. Mavjud ma'lumotlarga ko‘ra, bu guruh Afg‘oniston janubi va janubi-sharqidagi hududlarni, xususan, Pokiston bilan chegaraning katta qismini nazorat qilib keladi. AQSh tomonidan terrorchi tashkilotlar ro‘yxatiga tirkalgan.

Amerikalik harbiylar ma'lumotiga ko‘ra, «Tolibon»da harbiy rejalashtirish ishlariga mas'ul bo‘lgan. «Sirojiddin «Tolibon» uchun harbiy rejalar tuzish bilan mashg‘ul bo‘ladi, bizningcha, u parallel hukumatdagi gubernatorlarni tayinlaydi», deyilgan  AQSh va NATO kuchlari safida Afg‘onistonda brigada generali bo‘lgan Charlz Klivlend 2016 yilda The New York Times nashrida e'lon qilgan maqolasida.

Amerikalik diplomatlar ota-bola Haqqoniylar Pokiston bilan qalin aloqalarda bo‘lganini aytishgan. ShHT Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi ma'lumotiga ko‘ra, Haqqoniy «Peshovar» kengashini boshqaradi. Bu tashkilot avval Oxundzoda, keyin Muhammad Yoqub boshqaruvidagi «Kvetta kengashi/Kvetta sho‘rosi» bilan raqobat qiladi.

O‘tgan yilda, Dohadagi kelishuv tuzilishidan biroz oldinroq New York Times nashrida uning nomidan e'lon qilingan «Biz, Tolibon, nimani istaymiz» sarlavhali maqolada shunday deyiladi: «Qirq yildan oshiq vaqt davomida afg‘onlarning qimmatli hayoti xazon bo‘lib keldi. Barcha urushdan charchagan. Odamlarni o‘ldirish va mayib qilishni to‘xtatish zarurligiga ishonchim komil».

5. Sher Muhammad Abbos Stanikzay

1963 yilda Logar viloyatida tug‘ilgan. Siyosatshunoslik bo‘yicha magistr darajasini olgan, 1970-yillarda afg‘on armiyasida xizmat o‘tagan. The Hindustan Times nashrining yozishicha, afg‘on armiyasi bilan qo‘shma dastur doirasida Hindiston harbiy armiyasida ta'lim olgan, ammo 1980-yillarda armiyani tark etib, sovetlarga qarshi kurashgan mujohidlarga qo‘shilgan.

Toliblarning boshqaruvi davrida avval tashqi ishlar vaziri o‘rinbosari, keyin sog‘liqni saqlash vaziri bo‘lgan. Mulla Umar Qandahorni markazga aylantirib, harakatni boshqarishga o‘tgach, Stanikzay xorijiy delegatsiyalar bilan uchrashuvlarga va ingliz tilida intervyular berish uchun yuborilgan. 2015 yildan Dohadagi ofisni boshqarishga kirishgan.

So‘nggi yillarda toliblarning asosiy muzokarachisi sifatida Moskva, O‘zbekiston va Indoneziyaga borgan delegatsiyalarga rahbarlik qilgan. Yangi hukumatda tashqi ishlar vaziri lavozimini egallashi mumkin.

6. Abdulhakim Haqqoniy

Taniqli diniy ulamo, harakat rahbari Haybatulloh Oxunzodaning tengdoshi va uning yaqin safdoshi. Qandahorda tug‘ilgan, hozirda 54 yoshda. U ham hech qachon dala qo‘mondoni bo‘lmagan. Pokistondagi Dorul-ulum-Haqqoniya madrasasini tamomlagan.

2020 yil sentyabridan buyon toliblarning Dohadagi vakolatxonasiga rahbarlik qilib keladi - u bu lavozimda Stanikzayning o‘rnini egallagan. Ungacha ko‘p yillar mobaynida toliblarning norasmiy poytaxti hisoblangan Kvettada (Pokiston hukumati buni rad etib keladi) yashagan. Bu yerda nufuzli ulamolar kengashiga hamda asosan Afg‘onistondan keluvchilar tahsil oluvchi madrasaga rahbarlik qilgan.

U toliblar boshqaruvi davrida Qandahor sudi hakami bo‘lgan. Besh yil muqaddam sud ishlari bo‘yicha boshliq etib tayinlangan, shundan so‘ng ko‘plab fatvolar chiqargan. Yuridik va diniy masalalar bilimdoni hisoblanadi, Oxundzodaning ishonchiga sazovor bo‘lgan.

Qator ekspertlarning prognozlariga ko‘ra u Afg‘onistoning yangi hukumatida shariat sudlarini boshqarishi kutilmoqda.