Ko‘proq erkinlik: Konstitutsiyaning muhim moddalaridan biri qanday o‘zgarishi mumkin?

Yaqinda “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida”gi Konstitutsiyaviy qonun loyihasi umumxalq muhokamasi uchun e’lon qilingan edi. Tuzatishlar shaxsning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish va yashashga bo‘lgan huquq va erkinliklarini aniqlashtirish, shaxs huquqlari kafolatlarini kuchaytirish, shuningdek, ushbu huquqlar turli bahonalar ostida cheklanishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. Bu haqda Konstitutsiyaning 28-moddasida aytiladi.

Erkinlik huquqi – bu barcha odamlarning o‘z shaxsiy erkinligi, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish erkinligi va yashash joyini tanlash erkinligidir. Yangi qonun loyihasida taklif etilayotgan o‘zgartirishlarning aksariyat qismi shu yo‘nalishga, jumladan, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish va yashash joyini tanlash erkinligiga tegishli.

Ba’zi foydalanuvchilarda savollar yuzaga kelishi mumkin. Xususan, Konstitutsiyaning 28-moddasida fuqarolarning respublika hududida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish, O‘zbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish huquqi belgilab qo‘yilgani qayd etilgan. Unda bu moddalarga o‘zgartirishlar kiritish zaruriyati nimada va ularning aholiga qanday foydasi bor?

Ta’kidlash zarurki, taklif etilayotgan tuzatishlar, birinchi navbatda, shaxsning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish va yashashga bo‘lgan huquq va erkinliklarini aniqlashtirish, shaxs huquqlari kafolatlarini kuchaytirish, shuningdek, ushbu huquqlar turli bahonalar ostida cheklanishiga yo‘l qo‘ymaslikka qaratilgan. Masalan, amaldagi Konstitutsiyaning 28-moddasida shunday deyilgan:

“O‘zbekiston Respublikasi Fuqarosi Respublika hududida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish, O‘zbekiston Respublikasiga kelish va undan chiqib ketish huquqiga ega. Qonunda belgilangan cheklashlar bundan mustasnodir”.

Agar o‘zgartirishlar qabul qilinsa va kiritilsa, u quyidagi tarzda ifodalanadi:

“O‘zbekiston Respublikasi hududida qonuniy ravishda bo‘lgan har bir shaxs respublika hududida bir joydan ikkinchi joyga erkin ko‘chish, kelish va yashash joyini tanlash huquqiga ega, qonun hujjatlarida belgilangan cheklovlar bundan mustasnodir.

Har kim respublikadan tashqariga chiqish huquqiga ega. O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari O‘zbekistonga to‘siqsiz qaytish huquqiga ega”.

Ta’kidlash mumkinki, taklif etilayotgan tahrirda mavjud me’yorlar aniqlashtirilgan, xususan, nafaqat fuqarolarning, balki mamlakatimizda qonuniy asosda yurgan har bir kishining bir joydan ikkinchi joyga erkin ko‘chish, yashash joyini erkin tanlash va respublikadan tashqariga chiqish huquqlari mustahkamlangan.

Taklif etilayotgan tuzatishlar ularning yashash joyini va yashashni erkin tanlash huquqi bilan to‘ldirishni o‘z ichiga oladi.

Yashash joyini va yashashni tanlash erkinligi umume’tirof etilgan xalqaro standartlarga muvofiq shaxsning fundamental huquqi hisoblanadi.

Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining 13-moddasida har bir inson har bir davlat doirasida bir joydan ikkinchi joyga erkin ko‘chish va o‘ziga yashash joyini tanlash, istalgan mamlakatni, shu jumladan, o‘z mamlakatini tark etish va o‘z mamlakatiga qaytish huquqiga ega ekanligi qayd etilgan. Yashash joyini tanlash erkinligi Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro paktning 12-moddasida ko‘rsatilgan.

Shu bilan birga, paktda aytilishicha, ushbu erkinlik qonunda nazarda tutilgan, davlat xavfsizligini, jamoat tartibini, aholi salomatligini yoki axloq-odobini yoki boshqalarning huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun zarur bo‘lgan va paktda e’tirof etilgan boshqa huquqlar bilan mos keladigan cheklovlardan boshqa hech qanday cheklovlarga duchor bo‘lmasligi kerak. Shuning uchun kiritilayotgan o‘zgartirish xalqaro standartlarning mamlakatimiz Asosiy qonuniga to‘liq tatbiq etilishiga xizmat qiladi.

Ko‘rib chiqilayotgan konstitutsiyaviy kafolat davlatga ushbu huquqlarni himoya qilish va ushbu erkinliklarning asossiz hamda qonunga xilof ravishda cheklanishiga yo‘l qo‘ymaslik majburiyatini yuklaydi. Umuman olganda, aynan bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish va yashash erkinligi shaxs huquqlarining ustuvorligi tamoyiliga rioya qilish asosi bo‘lib xizmat qiladi.

Tuzatish, shuningdek, shaxs huquqlarini ro‘yxatga olish joyi bilan bog‘lashga aloqador muammolarni bartaraf etish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Yorqin misollardan biri – poytaxtga ro‘yxatga qo‘yish bilan bog‘liq muammo. Ro‘yxatdan o‘tish masalasi og‘riqli mavzulardan biri bo‘lgani hech kim uchun sir emas. Chamasi, hamma bir mamlakatda yashaydi, bir xil pasportga ega, ammo poytaxt hammani ham «qabul qilmaydi».

Bunday turdagi muammolarning yuzaga kelish xavfini bartaraf qilish uchun ham yashash joyini va yashashni tanlash erkinligiga bo‘lgan huquqni alohida mustahkamlash muhimdir.

Bir joydan ikkinchi joyga ko‘chish va yashash erkinligining kafolati ichki migratsiyani faollashtiradi, bu esa ishchi kuchining mintaqalar bo‘yicha samarali taqsimlanishiga yordam beradi. Ya’ni, ishchi ishchi kuchi mavjud bo‘lgan hududlarga ko‘chib boradi, buning natijasida ishsizlik darajasi muvozanatlashadi. Har qanday holatda ham, yashash yoki turar joyini tanlash erkinligi ishchi kuchining samarali harakatlanishiga yordam beradi, bu esa ham ish beruvchi uchun, ham xodimlar uchun foydalidir. Shuningdek, bu mamlakat mintaqalarini rivojlantirish uchun ham rag‘bat bo‘ladi.

Xo‘jayev Shoxjaxon Akmaljon o‘g‘li

Yuridik fanlar bo‘yicha falsafa doktori (FD),

Toshkent davlat yuridik universiteti kafedra mudiri