O‘zbekiston bir necha yildan beri uran qazib olish bo‘yicha jahondagi beshinchi mamlakat maqomini saqlab turibdi. Xo‘sh, bu qazilma boylikning narxi qancha, O‘zbekiston qazib olgan uranini nima qiladi?
Dunyo konlaridan tabiiy uran ishlab chiqarishning uchdan ikki qismi Qozog‘iston, Kanada va Avstraliya hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Bu haqda Jahon yadro assotsiatsiyasi (WNA) ma’lumot berdi.
2021 yilda qazib olingan uranning eng katta qismi Qozog‘iston hissasiga to‘g‘ri kelgan. Qo‘shni respublikada o‘tgan yil davomida 21,8 ming tonna uran ishlab chiqarilgan va bu ko‘rsatkich dunyo bo‘yicha qazib olingan jami mahsulotning 45 foizini tashkil etadi. Keyingi pog‘onalarni Namibiya (5,7 ming tonna) Kanada (4,6 ming tonna) va Avstraliya (4,1 ming tonna) band etgan.
Ushbu ro‘yxatda O‘zbekiston beshinchi o‘rinda qayd etilgan. O‘tgan yil davomida respublikada 3,5 ming tonna uran qazib olingan. Bu ko‘rsatkich 2020 va 2019 yillarda ham 3,5 ming tonnani, 2018 yilda esa 3,4 ming tonnani tashkil etgan.
O‘zbekiston 2020 yilda ham jahonda uran qazib olish bo‘yicha 5-o‘rinda edi.
Uran zaxiralari
Dunyo bo‘ylab tabiiy uran zaxiralari 6,14 million tonna hajmida baholangan. Shundan 28 foiz qismi Avstraliya, 15 foiz qismi Qozog‘iston va 9 foiz qismi Kanada hissasiga to‘g‘ri keladi. Keyingi o‘rinlarda joylashgan Rossiya, Namibiya hamda Janubiy Afrika Respublikasi uran zaxiralarining mos ravishda 8 foiz, 7 foiz va 5 foiz qismiga egalik qiladi.
Ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonda aniqlangan uran konlarida 132,3 ming tonna resurslar mavjud ekanligi qayd qilingan. Bu butun dunyo bo‘yicha barcha uran xomashyosining 2 foizini tashkil qiladi.
Uranga bo‘lgan bir yillik talab qancha?
WNA tahlillariga ko‘ra, 2021 yilda dunyo bo‘yicha uranga bo‘lgan ehtiyoj 62 500 tonnani tashkil etib, ishlab chiqarish talabning 77 foiz qismini qoplagan.
Uranning asosiy iste’molchilari sifatida AQSh, Fransiya, Rossiya, Xitoy va Janubiy Koreya kabi mamlakatlar keltirib o‘tiladi.
Prognozlarga ko‘ra, uran iste’moli 2030 yilga borib, 79 400 tonnaga, 2040 yilga borib esa 112 300 tonnaga yetishi mumkin. Bu kabi keskin o‘sishga sabab sifatida AQSh va G‘arbiy Yevropaning bir qator mamlakatlarida reaktorlarning ish faoliyatini to‘xtatishga harakatlar boshlanganiga qaramay, Xitoy, Hindiston va boshqa bir qancha mamlakatlarda yangi reaktorlarning ishga tushirilishi kutilayotgani keltirib o‘tilgan.
O‘zbekiston qazib olingan uranni nima qiladi?
Kitko nashrining yozishicha, O‘zbekiston uranni mamlakat ichida qayta ishlamaydi va butun ishlab chiqarilgan mahsulotlarni boshqa davlatlarga eksport qiladi. Navoiy kon-metallurgiya kombinati bosh direktori o‘rinbosari Nurmat Julibekovning «Ekonomicheskoye obozreniye» jurnalida chiqqan maqolasida ham O‘zbekistonda olinuvchi uran respublikada ishlatilmasligi va to‘liq hajmda xorijga eksport qilinishi aytib o‘tilgan.
NKMK O‘zbekistonda tabiiy uran oluvchi yagona korxona va dunyodagi yetakchi kompaniyalardan biri hisoblanadi. 2022 yil boshidan kompaniya uchga bo‘linib, uning tarkibidan ajratilgan “Navoiyuran” davlat korxonasi tashkil etildi.
Korxona Jahon yadro assotsiatsiyasi a’zosi hisoblanib, uranni dunyoning yetakchi kompaniyalari, jumladan, AREVA NC (Fransiya), Converdyn (AQSh), Cameco (Kanada), CNEIC (XXR) va boshqalarga eksport qiladi.
Uranning bahosi qancha?
5 iyul holatida 1 kg uran narxi jahon bozorida qariyb 113 dollarga baholangan. Hozirgi narxlardan kelib chiqiladigan bo‘lsa, 2021 yilda O‘zbekistonda 395,5 mln dollarlik uran qazib olingan.
- Taqqoslash uchun, 7 iyul holatiga 1 unsiya (31,1 gramm) oltinning jahon bozoridagi bahosi 1742 dollarni tashkil etmoqda. 1 kg oltinning narxi esa qariyb 61,4 ming dollarga teng.
Oxirgi 20 yillikda uran narxlari bo‘yicha eng yuqori ko‘rsatkich 2007 yilning 1 iyun kuni qayd etilgan. Ushbu davrda 1 kg uran narxi 311 dollargacha ko‘tarilgan. Keyingi davrda mahsulot narxining pasayishi Yevropa mamlakatlarining atom elektr stansiyalaridan bosqichma-bosqich tarzda voz kecha boshlashi va yashil energetika sektorini rivojlantirishga urg‘u berayotgani bilan izohlanadi.
O‘zbekistonning uran bo‘yicha rejalari
May oyida prezident Shavkat Mirziyovga qimmatli metallar, xususan uran qazib olishdagi rejalar bo‘yicha ma’lumot berilgan edi. Ma’lum qilinishicha, so‘nggi yillarda uran bo‘yicha 27 ta yangi kon ochilib, barqaror xomashyo bazasi yaratilgan. Lekin sohadagi imkoniyatlar ancha ko‘p.
2022-2026 yillar uchun dastur ishlab chiqilib, shu asosda 8 ta yangi kon va 18 ta istiqbolli maydon hisobiga uran zaxirasini oshirish, zamonaviy burg‘ilash uskunalarini olib kelish, raqamli geologiya modelini yaratish ko‘zda tutilmoqda.
“Navoiyuran” davlat korxonasi transformatsiya qilinadi; xorijiy mutaxassislar jalb etilib, texnologik jarayonlar takomillashtiriladi.
Doston Ahrorov tayyorladi.
