Rossiyadan chiqib ketayotganlar oqimi yangi gumanitar falokatni yuzaga keltirdi: chegaralardagi uzun navbatlarda odamlarning asabi dosh bermayapti, yig‘ib qo‘yilgan so‘nggi pullar uy-joy, transport va poraga sarflanmoqda. Shu bilan birga, safarbarlikdan qochayotganlarga yordam berish uchun o‘nlab ko‘ngilli tashabbuslar paydo bo‘lgan.
«Biz o‘zimizning mahalliy ruslarni taniymiz. Yangi kelganlarni esa sumkalari, portfellari, jomadonlaridan ajratib olamiz». Qozog‘istonning Uralsk shahrida yashovchi Sijo qayerga borishni bilmayotgan rossiyaliklarni izlab qatorasiga uch kundan beri ko‘chaga chiqmoqda.
G‘arbiy Qozog‘istondagi 200 ming aholiga ega Uralsk shahri Rossiyaning Yevropa qismidan qochayotganlar uchun asosiy tranzit nuqtasiga aylandi. Safarbarlikning dastlabki uch kunida bu yerga deyarli 17 ming rossiyalik o‘tdi – bu mamlakatni tark etayotganlarning taxminan 20 foizi.
Sijo Uralskda «Arena» kompyuter klubi egasi bo‘lib, har kuni u yerda safarbarlikdan qochgan qirqqa yaqin odam tunab qoladi.
«Odamlar 30-40 kilometr masofani piyoda bosib o‘tishgan, tushkun kayfiyatda, hech narsaga kuchi qolmagan. Bu joyda bepul vay-fay bor, qarindoshlarga qo‘ng‘iroq qilish, kvartira izlash mumkin. Administratorlar ularni o‘z hisobidan somsa bilan mehmon qilishadi», deydi u.
«Qanday qilib yordam bermaslik mumkin? Rahmim kelyapti»
Rossiya va Qozog‘iston o‘rtasidagi chegara qariyb sakkiz ming kilometrga cho‘zilgan. Uni bir necha o‘nlab punktlarda kesib o‘tish mumkin. Ularning ko‘pchiligida bir necha kilometr uzunlikdagi navbatlar paydo bo‘ldi, odamlar unda sutkalab kutishga majbur.
«Bu joy – dasht, bu yerda hech narsa yo‘q. Hojatxona, skameyka, devor, bekat, umuman hech narsa yo‘q. Shunchaki dalaning o‘rtasida turasiz. Doim shamol esadi», deydi dizayner Grigoriy.
U rafiqasi bilan «Vishnyovka» nazorat-o‘tkazish punktida o‘ttiz soatdan ortiq vaqt navbatda turganidan so‘ng Qozog‘istonga kirishga muvaffaq bo‘ldi. «Tun tushgach, tartibsizlik boshlandi. Hech kim navbatsiz oldinga o‘tib ketmasligi uchun yo‘l chetida galma-gal uxlab oldik. Odamlarga rahmat, ko‘rpasini berib turishdi, aks holda muzlab qolardik», deydi u.
Uralskdagi kompyuter klubi egasi Sijo «huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlari bilan doimiy aloqada». Ular Sijoga qo‘ng‘iroq qilishadi, joy bor yoki yo‘qligini so‘rashadi va rossiyaliklarni olib kelishadi. «O‘zim ham tonggi soat 6 da vokzalga borib, 20 kishini olib keldim», deydi u.
Sijo ularga tunash uchun joy taklif qilganida, ba’zilari shubha bilan qaragan. «Qo‘rqmanglar, sizni xavf ostida qoldirmaymiz, yordam berish qonimizda, mentalitetimizda bor», dedi ularga Sijo.
«Ko‘chama-ko‘cha yurishyapti, boshpana topa olishmayapti, lekin yordam so‘ramaydilar. Biz yordam taklif qilsak, hayron bo‘lishadi», deydi Uralskdagi Cinemapark kinoteatri direktori Dilora Muxambetova.
Safarbarlikning uchinchi kuni, shanba soat 22:00 da u o‘zining kinoteatri joylashgan City Center savdo markazi xo‘jayiniga qo‘ng‘iroq qildi. «Vaziyat shunday, keling tunda bu joyni bepul boshpanaga aylantiraylik», dedi. U rozi bo‘ldi va hatto kecha-yu kunduz qo‘riqlovchi xodimlar bilan ta’minladi.
Hozir har kecha kinoteatr zalida 200-250 kishi tunamoqda. «Kimda ko‘rpa bo‘lsa, polga to‘shab olishadi. Ba’zilar o‘rindiqlarning tutqichini pastga tushirib, uzunasiga yotishadi. Ko‘ngillilar ovqat va issiq ichimliklar olib kelishadi».
Har kuni Uralskdagi «Tri peskarya» tamaddixonasida 50-70 kishiga bepul «issiq ovqat, salatlar, choy, pishiriqlar» tarqatilyapti.
«Ko‘nikib qoldik, axir muammo sodir bo‘lsa, yordam berish kerak», deydi tamaddixona ma’muri Larisa.
«Ko‘plab odamlar uy hayvonlari bilan ko‘chib kelgan, ular kvartirani ijaraga olishda qiynaladi. Lekin biz uy hayvonlari bilan ham qabul qilamiz», deydi «Ya xochu jit» boshpanasi rahbarlaridan biri Oleg Maksimov. Uralskdan 85 kilometr uzoqlikda bu joyda ham rossiyaliklar tunab qolishyapti.
«Qanday qilib yordam bermaslik mumkin? Rahmim kelyapti». 62 yoshli Zabira Ayupova Uralskdagi gumanitar falokat haqida jiyanidan eshitdi. Ikki dugonasi bilan birga «bolalar uchun mo‘ljallangan issiq ko‘rpa, oziq-ovqat mahsulotlari»ni sotib olib, vokzalga chiqdi. U yerda homilador ayolni eri bilan uchratib qoldi, ularning boradigan joyi yo‘q edi. Tunab qolish uchun bir xonali kvartirasiga kiritdi.
Zabira ertasi kuni vokzalga bora olmasligi, bemor singlisiga qarab turishi lozimligini aytdi. «Lekin dugonamga pul berib yubordim, u vokzalga boradi», dedi. Ayol Qozog‘iston qochqinlarni qanday kutib olganidan mamnun ekanini bir necha bor ta’kidladi.
Uralsklik 21 yoshli Nastya yordamga muhtoj ba’zi rossiyaliklarga nisbatan qo‘pollik qilinayotganini ijtimoiy tarmoqlarda ko‘rib «deyarli baqirib yig‘lagani»ni aytadi. U ko‘ngillilar guruhi bilan birgalikda Uralsk shahriga eng yaqin bo‘lgan nazorat-o‘tkazish punktiga oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib beryapti va chegaradan o‘tganlarni shaharga bepul olib boryapti. Nastyaning so‘zlariga ko‘ra, bir marta ko‘ngillilarga «kirakashlar tashlanib qolgan», chunki ular «noni tortib olinayotgani»dan darg‘azab bo‘lishgan. Chegarachilar ko‘ngillilarni himoya qilishgan.
Uralskdan deyarli ikki ming kilometr sharqda joylashgan Qozog‘iston poytaxti Astana shahrida yashovchi Aynura 4 oylik chaqalog‘i bor oilaga boshpana berdi. «Rossiyaliklarga yordam berish uchun ochilgan chatda ularni ko‘rib qoldim. Bu yerda ham kvartiralar, xonalar, yotoqxonalar qolmagan – hammasi to‘lgan. Albatta, ba’zilar bundan daromad olmoqchi bo‘ladi, lekin bu ularning vijdoniga havola».
«Bir-birimizni qarindoshdek his qildik»
Safarbarlik e’lon qilingandan so‘ng, moskvalik Aleksandra ijtimoiy tarmoqda shunday deb yozdi: «Yigitlar, mashinangizda chegaragacha olib borishga, keyin uni haydab, orqaga qaytarib kelishga tayyorman». U bilan darhol tanishi bog‘landi. Shu kuni kechqurun Aleksandra, uning sobiq sinfdoshi va yana ikki erkak Qozog‘iston tomon yo‘lga chiqishdi.
Birinchi nazorat punktiga yetib borish uchun qariyb bir kun vaqt ketdi. Reja shunday edi: yo‘lovchilar tushib, navbatga turishadi. Aleksandra mashinada tunaydi va ortga qaytadi. Biroq, vaziyat murakkab ekani tezda ayon bo‘ldi. Navbat deyarli qimirlamasdi. Shunda ortga qaytishga qaror qilishdi.
Qo‘shni nazorat-o‘tkazish punktida vaziyat bundan ham badtar edi. Yuk mashinalari navbati o‘nlab kilometrga cho‘zilgan, piyoda borish uchun masofa juda uzoq edi.
«Men qarama-qarshi yo‘nalishda harakatlana boshladim, juda qo‘rqinchli bo‘ldi. Yuk mashinalari haydovchilari navbatsiz o‘tkazmaslik uchun temir bo‘laklari, tayoqlar bilan tahdid qila boshladilar».
Yakunda Aleksandra yigitlarni «Tyoploye» nazorat-o‘tkazish punktida tushiradi, ular chegarani muvaffaqiyatli kesib o‘tishadi.
«Yigitlar bilan xuddi qarindosh-urug‘ bo‘lib qolgandek xayrlashdik».
Aleksandra Moskvaga qaytdi va biroz dam olib, keyingi guruhni chegaraga yetkazib qo‘yishni rejalashtirmoqda.
Aleksandraning ijtimoiy tarmoqdagi e’lonini ko‘rgan Farrux bunday yo‘l bilan ko‘plab odamlarni evakuatsiya qilish mumkinligini tushundi. U Moskvadagi moda muzeyining sobiq xodimi.
Natijada, «Jyenshchiny vyvozyat» (Ayollar manzilga yetkazishadi) chati paydo bo‘ldi. Hozir unga 700 dan ortiq odam a’zo. Farrux yo‘lovchilar va rulga o‘tirishga tayyor qizlarni koordinatsiya qilish bilan shug‘ullanadi.
«Ayollar ularni manzilga yetkazishadi, men tashkilotchilik qilaman, chunki ularning vaqti yo‘q. Menda esa vaqt, motivatsiya va gumanitar sohada ishlash tajribasi bor», deb tushuntiradi u. Bundan tashqari, u «xavfsiz joyda» yashamoqda: mart oyidayoq Rossiyani tark etib, Gruziyadan qo‘nim topgan. Reshim xayriya loyihasida ishlayapti.
Buryatiya Ukrainada halok bo‘lgan harbiylar soni bo‘yicha ikkinchi o‘rinda, bu yerda safarbarlik ommaviy reydlar bilan boshlandi. Hududdan evakuatsiya qilish haqidagi chatda besh yarim mingga yaqin odam bor. Ularning aksariyati «Svobodnaya Buryatiya» jamg‘armasi ko‘ngillilaridan yordam olgan, deydi uning asoschisi Aleksandra Gamarjapova.
«Biz haydovchilarni izladik, yo‘lkira uchun pul to‘pladik, o‘nta avtobus tashkil qildik, ular allaqachon to‘ldi. Dunyoning turli burchaklaridagi millatdoshlar mablag‘ bilan yordam qilishdi».
Rossiya tarkibidagi Yoqutiston, Qalmiqiya va Tuva respublikalari aholisini olib chiqishda Asians of Russia jamg‘armasi ham yordam bermoqda. Aynan shu hududlarning juda ko‘p aholisi safarbarlikka chaqirilgandi.
Har ikki tashkilot Mo‘g‘uliston va Qozog‘istonda yangi kelganlarni kutib olmoqda. Ularga uy-joy topishda, hujjatlarni rasmiylashtirishda yordam bermoqda. «Bir jurnalist Qozog‘istondagi buryatlarni ko‘rib: «Hatto Buryatiyada ham bunchalik ko‘p buryatni ko‘rmagandim», degan edi», deb hazil qiladi Gamarjapova.
Foto: OLGA IUNASHEVA/EPA-EFE/REX/SHUTTERSTOCK
Grigoriy Sverdlin so‘nggi 10 yil davomida «Nochlejka» tashkilotiga rahbarlik qildi. U mart oyidayoq Rossiyani tark etgan va hozirda safarbarlikdan qochayotganlarga yordam bermoqda.
U yaqin kunlarda «Idite lesom» xizmatini ishga tushirmoqchi. Ko‘ngillilar mamlakatni tark etishning xavfsiz yo‘llari, chaqiruv qog‘ozidan yashirinish mumkin bo‘lgan joylar haqida maslahat berishadi, chipta uchun pul bilan yordam ko‘rsatishadi, deydi loyiha vakili. «Jamoamiz kichkina, besh kishi, lekin baxtimizga ishchan odamlar – ko‘ngillilar ko‘p. Ularni to‘playapmiz, ijtimoiy tarmoqlar, xususiy radiolar orqali e’lon beryapmiz».
«Men darhol tushundim: «Gazel» olishimiz kerak ekan»
«Atrofda chiqindi uyumlari, peshobning qo‘lansa hidi – sharoit yo‘q joyda bir necha kun yashashning oqibatlari shunday. Bularning barchasi go‘zal Kavkaz va muzdek suvli Terek daryosi vodiysi fonida», deydi Konstantin. Unga omad kulib boqdi – «Verxniy Lars» punktidan Gruziyaga o‘tishga muvaffaq bo‘ldi.
Vladikavkazdan «Lars»ga olib boruvchi yo‘lda politsiyaning ko‘plab postlari qo‘yilgan, boshqa hudud raqamiga ega mashinalar ularga pora berishga majbur. Keyin ko‘p kilometr masofaga cho‘zilgan mashhur tirbandlik boshlanadi. Sovuq. Minglab motorlar odamlar isinib olishi uchun benzinni yoqmoqda, asablar tarang.
Kun davomida huquqshunos Nino o‘z mashinasida nazorat-o‘tkazish punktidan Gruziyaning Stepansminda qishlog‘idagi kafe tomon yigirmadan ortiq marta borib-keladi. «Chegaradan keyin yo‘l tepaga qarab keskin ko‘tariladi, hamma ham buni velosipedda yoki piyoda bosib o‘tolmaydi».
Kechagi kunga qadar «Lars»ni piyoda va har qanday transport vositasida kesib o‘tish mumkin edi – hatto velosipeddan tortib giroskutergacha. Ko‘pchilik tirbandlikda qolib ketmaslik uchun shunday qilishdi.
Ninoning so‘zlariga ko‘ra, har xil odamlar uchramoqda. Masalan, Rossiyaning markaziy qismidan velosipedda yetib kelgan tajribali sayyohlar. Yoki samokatdagi to‘rt yoshli bolasi bilan kelgan ota. Dastlab ular onasi bilan birga edi. Yaqinda o‘g‘lining tug‘ilgan kuni kelayotgani sababli, mashina bagajida sovg‘a uchun samokat yashirib qo‘yishgandi. Tirbandlikda ikki kun turgach, ota va o‘g‘ilni oldinroq yuborishga qaror qilishdi. Ona hamon navbat kutmoqda.
«Hozir ko‘pchilik rossiyaliklarga qarata kinoya bilan «Nima bo‘ldi o‘zi, avval qayerda edingizlar?», deb istehzo qilishyapti», deydi Nino. «Ammo men nazorat-o‘tkazish punktida odamlar bilan gaplashdim, ular shunchaki faqat o‘limdan qo‘rqqanidan emas, balki bu urushni xohlamasligi, ahmoqona va bema’ni deb hisoblagani uchun ketishgan». Uning o‘zi ham bahorda Sankt-Peterburgdagi xususiy yuridik idorasini tashlab, Tbilisiga ko‘chib o‘tgan.
Nino va boshqa ko‘ngillilar fikriga ko‘ra, Rossiya-Gruziya chegarasidagi eng xavfli hudud – ikki nazorat punkti orasidagi neytral zona. Chunki, u yerda do‘konlar va kafelar yo‘q, insonparvarlik yordamini ham olib kirish ilojsiz. Bundan tashqari, neytral zonaga Gruziya tomonidan kirilsa, albatta Rossiya tomondan chiqib ketish shart. Ko‘ngillilar esa u yerdan ortga qaytish uchun juda katta tirbandlikda turishiga to‘g‘ri keladi.
OLGA IUNASHEVA/EPA-EFE/REX/SHUTTERSTOCK
Mart oyida Ninoning Moskvadan Gruziyaga ko‘chib o‘tgan do‘sti aynan shu zonada bir muddat qolib ketgan. «U yerda sharoit yo‘qligi, odamlar zinapoyalarda, karton qog‘ozlarda uxlayotgani, oziq-ovqat, suv yetishmasligi, issiq kiyimlar yo‘qligi haqida do‘stlariga yozdi». Ular yordam berish maqsadida chat ochishdi. So‘ngra «mo‘jiza yuz berdi», odamlar chatga qo‘shila boshladilar, tezda bir joyga yig‘ilib, oziq-ovqat, suv, shokolad, pechene va boshqa mahsulotlarni sotib olib, chegaraga yetib borishdi.
«Do‘stim – mayli, gavdali yigit, undan tashvishlanmadim. Lekin bu zonada 150 kishi, ayollar va bolalar qolib ketishganini aytdi».
Ko‘ngillilar Rossiyaga ketayotgan haydovchilardan oziq-ovqat solingan paketlarni olishni, neytral zonada odamlarga tarqatishni iltimos qilishdi. Tajriba asnosida paketlar kichraytirildi, chunki, haydovchilar katta paketlarni olishdan cho‘chishdi. Hamma narsani berib yuborishning iloji bo‘lmadi. Qolgan mahsulotlar nazorat punkti yonidagi ibodatxonaga qo‘yildi. Ko‘ngillilar yana bir necha kunni «yig‘in, xarid, chegaraga sayohat» rejimida o‘tkazishdi.
Yordam faqat neytral zonada emas, boshqa joylarda ham kerak edi. Set-dizayner Mariya mart oyida Rossiyadan Gruziyaga jo‘nab ketgan. Ammo ukasini safarbarlikdan olib qolish uchun qaytdi. Mariya chegaradagi vaziyat ancha yomonlashganini bildi. «Yuk tashish uchun «Gazel» olishimiz kerakligini darhol tushundim», deydi u.
Mariya mablag‘ to‘plash uchun ijtimoiy tarmoqda e’lon qoldirdi. Shimoliy Osetiya chatida xaridlarda yordam berishni istagan ayolni, «Avito»dagi e’lonlar orqali «Gazel» mikroavtobusini topdi. «Erkak yordamchini topish qiyin bo‘ldi, hozir hamma ish ayollarga qolgandek tuyulyapti». Bu orada oziq-ovqat, suv va issiq kiyimlar yuklangan «Gazel» Vladikavkazdan nazorat-o‘tkazish punktigacha ikkita reysni amalga oshirdi.
Rossiyaliklarni Stepansmindaga yetkazib qo‘yayotgan Nino bahordan beri Emigration for Action loyihasida ishtirok etmoqda. U rus emigrantlari tomonidan ukrainaliklarga yordam berish maqsadida tashkil qilingan. Endi unda qochqinga aylangan rossiyaliklar uchun boshpana tashkil etish masalasi muhokama qilinyapti.
«Avvaliga boshpanaga kimni kiritish haqida o‘yladik. Menga ham qandaydir tanlov bo‘lishi kerakdek tuyuldi. Lekin bir qarorga kela olmadik. Axir odamlardan Qrim kimniki deb so‘rashimiz kerakmi? Chegarada odamlar bilan uchrashib, bunday savollarning g‘ayriinsoniy ekanini tushundim. Hammani kiritamiz. Men sarosimaga tushib qolgan oddiy odamlarni ko‘rdim».
