Minglab rossiyaliklar bir necha kundan beri Gruziya bilan chegaradagi tirbandlikda yashab, safarbarlikdan qochishga urinmoqda.
27 sentabr kuni Rossiya-Gruziya chegarasidagi tirbandlik 20 kilometrdan ortib ketdi. Safarbarlikdan qochayotgan rossiyaliklar mamlakatni tark etish uchun bir necha kun sarflamoqda. Shimoliy Osetiya hukumati bir vaqtning o‘zida chegarada harbiy komissariatning mobil punktini ishga tushirdi. «Meduza» Rossiyani tark etayotganlar bilan suhbatlashdi.
«Eshikni ochmadik, kim taqillatgani ham noma’lum»
Tbilisi aeroportining kutish zonasida qirq yoshlardagi ayol va uning ikki o‘g‘li atrofga sarosima bilan qaraydi. Ular hozirgina Gruziya poytaxtiga yetib kelishdi. Oila ob-havoga mos bo‘lmagan tarzda kiyingan: Tbilisida havo harorati +18 bo‘lsa-da, ularning egnida kurtka va sharflar bor.
Valentina o‘n uch va to‘qqiz yoshli farzandi bilan Rossiyaning Ufa shahridan uchib keldi. Uning eri, zaxiradagi harbiy ofitser hozir Gruziya chegarasidagi tirbandlikda turibdi.
Rossiyadan Gruziyaga quruqlik orqali kirish mumkin bo‘lgan yagona joy – «Verxniy Lars» nazorat punkti hisoblanadi. U Shimoliy Osetiya markazi Vladikavkazdan 35 kilometr uzoqlikda joylashgan. Hudud rasmiylariga ko‘ra, 27 sentabr kuni chegarani kesib o‘tmoqchi bo‘lganlar tirbandligi uzunligi 20-30 kilometrni tashkil etgan, unda 5,5 mingdan ortiq avtomobil turgan. Bu masofani uch yoki to‘rt kun ichida bosib o‘tish mumkin. Safarbarlikdan qochayotgan ko‘plab rossiyaliklar buni hisobga olmagan va oziq-ovqat bilan suvni zaxira qilmagan.
Safarbarlik e’lon qilingandan so‘ng, Valentinaning oilasi Rossiyadan chiqib ketish masalasida uzoq vaqt ikkilanib turdi. Ammo kvartira eshigi taqillaganidan keyin ular fikrini o‘zgartirishdi.
«Kim taqillatgani ham noma’lum. Biz ochmadik. Ammo go‘yo plomba yirtilgandek edi», deb eslaydi ayol.
Ertasi kuni oila mushukni uyda qoldirib, mamlakatni tark etish uchun mashinaga o‘tirdi. Kvartiraning kaliti «tosh ostida» qoldirildi, shunda qarindoshi mushukni boqish va gullarni sug‘orish uchun uyga kira olardi. Endi Valentina va uning eri «shoshib qolishganidan» afsusda. Ularning so‘zlariga ko‘ra, «vatanda ularni nima kutayotgani aniq edi, garchi bu yaxshilik bo‘lmasa ham», Gruziyada esa «nima kutayotgani aniq emas, biroq yaxshilik bo‘lishi ham dargumon». Valentinaning yonida xorijda amal qilmaydigan «Mir» kartasi va biroz naqd pul bor. Tbilisida tanishlari yo‘q.
Valentina eri bilan «Kazbegi / Verxniy Lars» nazorat-o‘tkazish punktidan bir necha kilometr uzoqlikdagi Stepansminda qishlog‘ida uchrashishga kelishib olgan. Aeroportda mahalliy taksi haydovchisi tezda uning oldiga keladi va Stepansmindaga 15 ming rublga olib borishi mumkinligini aytadi: «Baribir bundan arzonini topmaysiz. Bu yerda turgandan nima foyda, kimni kutyapsiz?». Valentina rozi bo‘ladi.
Tbilisidan chiqib ketish yo‘lidagi avtomobillarning qariyb yarmi Rossiya raqamlariga ega, ularning aksariyati Moskvaniki. Shuningdek, Krasnodar, Rostov-na-Donu, Stavropol raqamlari ham boshqalarga qaraganda ko‘proq. Safarbarlik boshlanganidan keyin rossiyaliklar tomonidan tashkil etilgan telegram chatlarda Qrim raqamiga ega mashinalar Gruziyaga kiritilmayotgani yozilmoqda. Shuningdek, bu o‘zini o‘zi mustaqil deb e’lon qilgan «LXR» va «DXR» raqamlari bo‘lgan mashinalarga ham tegishli.
Shimoliy Osetiyadan ham ko‘plab mashinalar bor. Mahalliy haydovchilarning so‘zlariga ko‘ra, ular Vladikavkazdan Tbilisiga odam tashiyotgan «kirakashlar».
«Pul shilishni bas qiling»
Ikki yosh yigit velosipedda Gruziya chegarasini kesib o‘tishdi. Ular ho‘l skameykaga o‘tirib, osmonga qarab, yuzlarini yomg‘irga tutib, baxtiyor tabassum qiladilar.
Yigitlar, qayerga ketyapsizlar? – deb so‘raydi mahalliy taksi haydovchisi.
«Bilmaymiz», deb javob beradi ulardan biri jilmayib.
Sasha va Dima Gruziyaga Stavropoldan kelishdi. Ular Vladikavkazga avtobusda borishdi, so‘ngra velosiped sotib olib, «Verxniy Lars» nazorat-o‘tkazish punktiga yo‘l olishdi. Tirbandlik boshlangan joyga yetib olgach, piyoda yura boshladilar, chunki yo‘l tog‘ga qarab ketgan, velosipedda harakatlanish og‘ir edi. Ikkalasi ham harbiy xizmat qilmagan, harbiy mutaxassislikka ega emas, dizayner bo‘lib ishlaydi. Ularni harbiy komissariat bezovta qilmadi, ammo «so‘nggi voqealarni ko‘rib», «juftakni rostlashga» qaror qilishdi. «Ko‘chada yurish qo‘rqinchli bo‘lib qoldi. Rossiya? Vatan? Bu nima? Ertaroq ketishimiz kerak edi», deydi Dima.
«Bu odamlarga qaraganda bizga osonroq», deydi Dima chegarada turgan mashinalarga ishora qilib. «Hamma narsamiz o‘zimiz bilan», deb qo‘shimcha qiladi kallasini ko‘rsatib. Sasha va Dimaning so‘zlariga ko‘ra, Rossiyada «ota-onalaridan boshqa hech kim qolmagan».
Biroz dam olgach, yigitlar velosipedlarga o‘tirishdi. «Endi qayerga borishimizni bilasanmi?», deb so‘radi Sasha. «Yo‘q», deb javob berdi Dima. Ikkalasi ham jilmayishdi. Bir yarim soat o‘tgach ular chegaradan 25 kilometr uzoqlikdagi Tbilisiga olib boradigan katta yo‘lga yetib olishadi.
27 sentabr kuni ertalab Shimoliy Osetiya ma’muriyati «avtomobillar oqimi» ko‘paygani va «vaziyat jiddiylashgani» sababli chegarani piyoda kesib o‘tishga ruxsat berdi. Bungacha nazorat punktidan faqat avtomobil, velosiped, skuter yoki hatto monog‘ildirakda o‘tish mumkin edi. Shu sababli, Rossiyadan Gruziyaga ketmoqchi bo‘lganlar muloqot qiladigan telegram chatlarida velosiped, samokat sotish haqidagi e’lonlar ko‘payib ketdi: «Uchta velosipedni 20 ming rublga sotaman», «Amerikaning Scott aspect 960 velosipedini sotaman. Kattaroq odamni ko‘taradi, o‘zim sotib olgan narxda beraman» yoki shunchaki «Nazorat punkti oldida velosiped sotaman».
«Verxniy Lars — Chat» guruhi eng yiriklaridan biri, unda 130 mingdan ortiq a’zo bor. Kundalik yozuvlar soni 35 mingga yetadi. Odamlar «oddiy velosiped»da chegaradan o‘tish mumkinmi deb so‘rashadi, qo‘shimcha haq evaziga jomadonni tashib berishni taklif etishadi, u yoki bu qishloqdan tirbandlik boshlangan joygacha yetkazib qo‘yish qanchaga tushishi bilan qiziqishadi.
«Yigitlar, nima qilyapsizlar? Velik uchun million, benzin uchun samolyot qanotini so‘rayapsizlarmi?, deb g‘azablanishadi. Hammamiz yagona sabab bilan bu joydamiz, hammamiz ertaga behuda o‘lib ketishni istamaymiz, odamga o‘xshab yashash uchun kelganmiz. Kelinglar, bir-birimizga yordam beraylik! Pul shilishni bas qilaylik!».
26 sentabr kuni Gruziya chegarasiga zirhli transportyorlar yetib keldi. Bu chatlarda tashvishli xabarlar to‘lqiniga sabab bo‘ldi. Ba’zilar hazillashishga harakat qilishdi: «LXR» va «DXR» chegarasigacha zirhli transportyorda ikkita o‘rindiq bor». Boshqalar: «Biohojatxonalar keltirishgani yaxshi edi», deb e’tiroz bildirishdi. Keyinroq chegara boshqarmasi «favqulodda vaziyatning oldini olish uchun» transportyorlar keltirilgani haqida ma’lumot berdi. So‘ngra «Verxniy Lars»da harbiy komissariat safarbarlik punkti tashkil etildi. Shimoliy Osetiya ma’muriyati u yerda faqat mahalliy aholi uchun chaqiruv qog‘ozi berilishini aytdi.
Mahalliy taksi haydovchilari nazorat-o‘tkazish punkti ortida rossiyaliklarning chegaradan o‘tishini kutib, navbatchilik qilishmoqda. Tbilisiga yetkazib qo‘yish – besh mingdan o‘n ming rublgacha. Agar nazorat punktidan sal uzoqlashsangiz, uch mingga ham kelishsa bo‘ladi, velosipedni tashish uchun yana ming rubl qo‘shish kerak. Agar mahalliy valuta – «lari» bilan to‘lasangiz, yanada arzonroq yetib olsa bo‘ladi. Biroq, chegaradan o‘tganlarda faqat rubl bor.
Xotinim «ketaver» dedi
«Yandeks. Karta» ma’lumotlariga ko‘ra, 27 sentabr oqshomida tirbandlik «Verxniy Lars» punktidan Balta qishlog‘igacha cho‘zilgan, bu qariyb 20 kilometr.
«Omadimiz keldi, bor-yo‘g‘i sakkiz soat kutib turdik», deydi nazorat punktidan o‘tgan Yegor. Uning so‘zlariga ko‘ra, Vladikavkaz yaqinidagi tirbandlik sun’iy tarzda yaratilgan: yo‘l o‘rtasiga fuqaro avtomobili qo‘yilgan, uni aylanib o‘tish uchun qarama-qarshi yo‘nalishga chiqishga to‘g‘ri keladi. Yaqin atrofda esa yo‘l harakati xavfsizligi politsiyasi xodimlari bor, lekin ular paydo bo‘lgan to‘siqqa e’tibor bermayapti. Yegorning so‘zlariga ko‘ra, «ko‘zini olib qochishyapti». Shimoliy Osetiya raqamlariga ega mashinalar to‘siqni bemalol aylanib o‘tmoqda, ularning ortidan bormoqchi bo‘lganlar esa to‘xtatilyapti. Politsiya ularga «ming dollar evaziga» miltillagan chiroq va sirena bilan nazorat punktigacha kuzatib qo‘yishni taklif etmoqda. «Bu qonunga xilof», deydi Yegor.
43 yoshli aloqachi, harbiy xizmatga majbur Sergey (o‘zining iltimosiga ko‘ra ismi o‘zgartirilgan) ham tirbandlikda chegaradan o‘tish uchun navbat kutmoqda. U uzoq vaqtdan buyon armiyada xizmat qilmayapti, internetda reklama bilan shug‘ullanadi. Avvaliga Sergey Rossiyani tark etishni rejalashtirmagandi. Safarbarlik e’lon qilinganidan so‘ng, u notanish odamlarga eshik ochmay qo‘ydi, pod’yezddagi vaziyatni kuzata boshladi. Sergey harbiy komissariat vakili kelsa, qishloqdagi qarindoshinikiga ketishga qaror qildi. Ammo bu rejasidan shubhalandi: «Hozir odamlar aynan qishloqdan olib ketilyapti».
23 sentabr kuni Sergey xotini bilan Rossiyani tark etish masalasini muhokama qildi. «Ikkimiz o‘tirib, bugungi qonunlardan kelib chiqqan holda hayotimizni rejalashtiryapmiz. Ammo ular qonunlarni har kuni o‘zgartirishyapti», dedim. Xotinim: «Ketaver», dedi. Shundan so‘ng, u ketdi.
«Verxniy Lars» punktidan 120 km, Vladikavkazdan 90 km uzoqlikdagi Mozdok yaqinida politsiya postiga duch keldim, deydi Sergey. – 3 ming rubl pora talab qilishdi, aks holda, «safarbarlik bilan bog‘liq muammo» paydo qilishlarini aytishdi. Ming rublga kelishdik».
Sergeyning ta’kidlashicha, Vladikavkaz yaqinida yo‘l politsiyasi ataylab harakatni sekinlashtirmoqda. «Politsiyachi mashinalarni to‘xtatib, «Verxniy Lars»da katta tirbandlik borligini, kutishimiz kerakligini aytdi. Mashinalar 20 tadan guruhga ajratilib, har 20-30 daqiqada o‘tkazildi».
Sergeyning so‘zlariga ko‘ra, vladikavkazliklar 2 ming rubl evaziga Gruziyaga olib boruvchi aylanma yo‘llarni ko‘rsatishni taklif etishdi. Ammo Sergey «Yandeks.Karta»ni o‘rganib, yo‘lni o‘zi topib oldi.
25 dan 26 sentabrga o‘tar kechasi transport harakati yanada sekinlashdi va aylanma yo‘llar uchun ma’lumot narxi qirq ming rublgacha ko‘tarildi, deb eslaydi Sergey. Uning so‘zlariga ko‘ra, bunday pul evaziga mahalliy aholi tog‘lar orqali Vladikavkaz postlarini aylanib o‘tuvchi yo‘lni ko‘rsatishni taklif qilishgan: «Kimdir rozi bo‘ldi, navbat ham biroz siljidi».
Sergeyning hisob-kitobiga ko‘ra, tirbandlikdagi tezlik inobatga olinsa, yo‘lda 3-4 kun turishga to‘g‘ri kelardi. Dastlab Sergey bunga ishonmadi, hatto uning yonidagilar ham. Navbatda turganlar 1 kun ichida chegaradan o‘tishga umid qilishgan, 7 kilometr masofani bosib o‘tish uchun 3-4 kun sarflashga hech kim tayyor emasdi.
26 sentabr kuni Sergey chegaragacha bo‘lgan harakat tezligini hisoblab chiqdi: u 9 soat ichida 500 metr masofani bosib o‘tgan edi. 27 sentabr kuni tongda uyidan olib kelgan sayohatchi plitkasida tezpishar lag‘monni tayyorladi va kofe damladi. Nonushtadan so‘ng, mashinasini yo‘l chetida qoldirib, o‘zi bilan olib kelgan velosipedga o‘tirdi. Xayolan mashinasi bilan xayrlashdi. Gruziyaga o‘tgach, uni olib keluvchi shaxsni izlab topishga umidvor bo‘ldi.
Sergey tirbandlikdan chiqib ketayotganida, navbatda turgan mashinalardagi o‘rindiqning narxi 25 ming rublga yetganini eshitdi. Shu bilan birga, nazorat-o‘tkazish punktini aylanib o‘tuvchi yo‘llarni ko‘rsatish, ya’ni, amalda Gruziya hududiga noqonuniy kirib olishning narxi 300 ming rublga chiqdi. Bundan tashqari, tashlab ketilayotgan mashinalarni sotib olishni istaganlar ham paydo bo‘ldi.
Nazorat punktiga boradigan yo‘lni avtomobilsiz nisbatan tezroq, 1 kunda bosib o‘tish mumkin edi.
Sergeyning rafiqasi va ikki farzandi Rossiyada qoldi. Ular hozircha nima qilish haqida bir qarorga kelmagan.
27 sentabr kuni kechqurun Shimoliy Osetiya rahbari Sergey Minyaylo Respublika hududiga kirish joylarida va «Verxniy Lars» nazorat-o‘tkazish punktida «harbiy komissariat va ijro organlari vakillari ishtirokida mobil operativ guruhlar» tashkil etilgani, harbiy xizmatga majbur rossiyaliklarga chaqiruv qog‘ozlarini topshirish jarayoni yo‘lga qo‘yilganini e’lon qildi. Shuningdek, hudud ma’muriyati propiskasiz fuqarolarning avtomashinada kirishini cheklashi mumkinligini aytdi.
* * *
Bir vaqtning o‘zida Tbilisida uy-joy va mehmonxonalarga bo‘lgan talab oshgan. Ijara narxlari ko‘tarilmoqda, bu hodisa avval ham ro‘y bergan, urush boshlanganidan keyin minglab ruslar to‘satdan Gruziyaga ko‘chib o‘tganlarida sodir bo‘lgan edi.
Gruziyaning ba’zi fuqarolari ko‘plab rossiyaliklar kelayotganidan va mamlakat rasmiylari bu oqimni to‘xtatmayotganidan norozi. Muxolifatdagi «Strategiya Agmashenebeli» partiyasi yetakchisi Georgiy Vashadze 27 sentabr kuni hukumatdan Rossiya fuqarolari uchun chegarani zudlik bilan vaqtincha yopishni talab qildi:
«Vladimir Putin «Rossiya Federatsiyasining xorijdagi gumanitar siyosati konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi farmonni imzoladi, unda Rossiya Federatsiyasi Latviya, Litva, Estoniya, Moldova va Gruziyadagi rusiyzabon aholi huquqlariga rioya etilishini diqqat bilan kuzatib borish belgilangan. Eng xavotirlisi, [hukmron «Gruziya orzusi» partiyasi raisi] Irakliy Kobaxidze amalda Vladimir Putin va Rossiya tajovuzkorligini nazarda tutuvchi Putin doktrinasi uchun zamin yaratdi. 1990-yillar boshida Rossiya o‘z hujumlarini oqlash uchun xuddi shu strategiyadan qanday foydalanganini juda yaxshi eslaymiz».
«Rossiya fuqarolari ko‘p yillardan buyon Gruziyaga kelmoqda, shuning uchun biz hozir bu jarayonga to‘sqinlik qilmaymiz», dedi Gruziya ichki ishlar vaziri Vaxtang Gomelauri 27 sentabr kuni. Shuningdek, u hozirda har kuni 10 mingga yaqin rossiyalik chegarani kesib o‘tayotgani, safarbarlik boshlanishidan oldin bu raqam 6 mingga yaqin bo‘lgani, odatda ularning 60 foizi tez orada Gruziyadan chiqib ketganini aytdi.
Gruziyaning «Vaqt bo‘ldi» («Droa») harakati Gruziya-Rossiya chegarasida norozilik aksiyasi o‘tkazmoqchi. Namoyishchilar bayonotida ta’kidlanishicha:
«Rossiya fuqarolarining misli ko‘rilmagan oqimi Gruziya xavfsizligi va iqtisodiyoti uchun xatarlarni oshiradi. Mamlakat bunday muhojirlar oqimiga dosh berishga tayyor emas. Bundan tashqari, Gruziya Davlat xavfsizlik xizmati va Rossiya FXX o‘rtasidagi tasdiqlangan hamkorlik kontekstida chegarani kim kesib o‘tganini aniqlash imkoni bo‘lmaydi.
* * *
Tbilisi mehmonxonalaridan birining hovlisida beshta mashina bor: biri gruzin raqamlari, ikkinchisi Moskva va uchtasi Krasnodar raqamlari bilan. Kura ustidagi ko‘prik yonidagi asfaltga kimdir qizil bo‘yoq bilan: «visa for fucking russians» deb yozgan va yurak tasvirini chizib qo‘ygan.
