Rossiyaga xiyonat qilganlikda ayblangan general: KGB bosh boshqarmasi sobiq boshlig‘i AQShga nega ko‘chib ketgandi?

1990-yillar boshida Gorbachyov boshlagan oshkoralik ortidan SSSRda juda ko‘p narsa o‘zgarib ketadi. Fuqarolarga diniy erkinlik beriladi. Xususiy mulkka egalik huquqi va tadbirkorlik qilishga qo‘yilgan taqiqlar olib tashlanadi.

Bundan tashqari, kommunistik partiya gegemonligi bekor qilinib, ko‘ppartiyaviylikka ruxsat beriladi. Shundan so‘ng KPSSning old saflarida turgan ayrim shaxslar undan voz kechib, boshqa partiyalar va demokratik harakatlarga qo‘shilishadi.

Kompartiyadan voz kechganlar orasida turli yuqori lavozimli shaxslar bilan birga KGB general-mayori Oleg Kalugin ham bor edi. Bu inson keyinchalik AQShga ko‘chib ketadi va KGBning ko‘plab maxfiy ma’lumotlarini oshkor qiladi.

Garchi, KGB SSSR bilan birga tugab ketgan bo‘lsa-da, Kaluginning bu tashkilotga tegishli ma’fiy ma’lumotlarni oshkor qilishi Rossiyada noxushlik bilan kutib olinadi. Oqibatda, 2002 yilda Moskva shahar sudida uni sirtdan sud qilib, 15 yil qamoq jazosi berishadi.

Oleg Kalugin haqida

Oleg Kalugin 1934 yilda Leningradda tug‘ilgan. Uning otasi o‘sha paytda NKVD tarkibida bo‘lgan Davlat xavfsizligi vazirligi xodimi sifatida kompartiyaning Leningrad bo‘limi rahbarlarini qo‘riqlagan.

1952 yilda Oleg Kalugin o‘rta maktabni, keyin esa KGBga tegishli ikkita oliy o‘quv yurtini bitiradi. 1952-56-yillarda KGB qoshidagi xorijiy tillar institutida, 1956-58-yillarda Oliy razvedka maktabida o‘qiydi.

Xorijiy tillar institutida u ingliz, nemis va arab tillarini o‘rganadi. 1955 yilda ilk ofitserlik unvonini oladi va kompartiya safiga qabul qilinadi. O‘qish davomida Leningrad oblasti KGB boshqarmasida amaliyot o‘taydi.

Oleg Kalugin Oliy razvedka maktabini bitirgach KGBning tashqi razvedka bo‘limiga o‘tkaziladi.

O‘sha paytlarda chet ellik yoshlar AQShdagi Filbrayt fondi ko‘magida Amerikadagi turli OTMlarda o‘qishi, malaka oshirishi mumkin edi. Sovet-Amerika kelishuviga ko‘ra AQShga sovet yoshlari ham jo‘natilardi.

1958 yilda Kalugin Filbrayt fondi dasturi bo‘yicha Leningrad davlat universitetining talabasi niqobi ostida Jdanov familiyasi bilan AQShga 1 yillik malaka oshirishga jo‘natiladi. Aslida esa KGB umidli josus sifatida o‘sib kelayotgan Kaluginni sinovdan o‘tkazishni xohlagandi.

Kalugin avvaliga Nyu-York shahrida joylashgan Kolumbiya universitetida «jurnalistika yo‘nalishi» bo‘yicha malaka oshiradi. Keyinchalik, Mixail Gorbachyov davrida «Qayta qurish» idealogiyasi asoschisi sifatida tanilgan Aleksandr Yakovlev ham o‘shanda AQShga Kalugin bilan birga borgandi. Tabiiyki, u Kaluginning KGB xodimi ekanini va AQShga sinov tariqasida yuborilganini bilmasdi.

Avvaliga AQShdagi sovet josuslari Kaluginni o‘zlarini poylash uchun yuborilgan deb o‘ylashadi va undan shubhalanishadi. Ammo Kalugin KGBning AQShdagi «Kuk» laqabli josusi bilan hamkorlik qila boshlagach shubhalar ariydi.

1959 yilda Kalugin AQShdan qaytib keladi. Uni «amaliyotni yaxshi o‘tagan xodim» sifatida KGBning markaziy bo‘linmasiga o‘tkazishadi. Kalugin SSSR radioeshittirishlar qo‘mitasida ishlay boshlaydi. Bu yerda ham uni jurnalist sifatida tanishar, hamkasblari uning KGB xodimi ekanini bilishmasdi.

1960 yilda Kaluginni yana AQShga yuborishadi. Bu safar u SSSRning BMTdagi doimiy vakolatxonasiga yuboriladi. Kalugin u yerda SSSR radiosining AQShdagi maxsus muxbiri niqobi ostida ishlay boshlaydi.

Kalugin AQShda «Izvestiya» gazetasi muxbiri Stanislav Kondrashov, «Pravda» gazetasi muxbiri Boris Strelnikov, TASS muxbiri Sergey Losev bilan do‘stlashadi. SSSR radiosi muxbiri bo‘lish bilan birga KGBga ham xizmat qilgan Vitaliy Kobish Kaluginning AQShdagi rahbari hisoblanardi va u josusning xatti-harakatlarini muvofiqlashtirardi.

Kaluginning AQShdagi laqabi «Feliks» edi. U okean ortida 4 yil ishlaydi va bu davr mobaynida bir qator muhim ishlar sodir bo‘ladi. Jumladan, 1962 yil 10 fevral kuni SSSRda qo‘lga olingan AQShlik uchuvchi Frensis Puers va Nyu-Yorkda qo‘lga olingan sovet josusi Vilyam Fisher almashtiriladi.

Shuningdek, 1963 yil 22 noyabr kuni AQSh prezidenti Jon Kennedi o‘ldiriladi. Bunday paytda AQShda bo‘lgan sovet josuslari juda sergak ishlashlari lozim edi.

1964 yil KGB xodimlaridan biri, Kalugin bilan bir muddat AQShda birga ishlagan Yuriy Nosenko Jyenevaga xizmat safariga borib, Shveytsariya hukumatidan siyosiy boshpana so‘raydi

Nosenkoning xiyonati u bilan birga ishlaganlarning ish faoliyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. KGB rahbariyati ulardan shubhalana boshlaydi. Jumladan, Kalugin ham AQShdan Moskvaga chaqirib olinadi va o‘zining eski ish joyi davlat radioeshittirishlar qo‘mitasiga jo‘natiladi.

KGB 1 yil davomida «zaxiradagi xodim» darajasiga tushirilgan Kaluginni jiddiy kuzatadi. Bunday bo‘lishini oldindan bilgan Oleg ehtiyot bo‘lib ishlaydi va bu orada rahbarlikka tayyorlov kursini ham bitiradi.

1964 yil so‘ngida «sinovdan muvaffaqiyatli o‘tgan» Kalugin orden bilan taqdirlanadi va 1965 yilning boshida yana AQShga jo‘natiladi. Bu safar u Vashingtonda, SSSRning AQShdagi elchixonasida ishlay boshlaydi.

Kalugin AQShdan 1971 yilda qaytib keladi. Uni KGBning bosh idorasida, tashqi razvedka bo‘limida olib qolishadi. Shundan so‘ng u amal pillapoyalaridan ko‘tarilib boradi va shunga yarasha unvonlari ham oshadi.

1974 yilda Kalugin 40 yoshga kirganida general-mayor unvonini oladi va KGB tarkibida bu unvonni olgan eng yosh xodimga aylanadi. 1975 yilda Kaluginga Qizil Bayroq ordenini berishadi. Ammo orada sodir bo‘lgan bir nechta ishlar KGB rahbarlarida unga nisbatan yana shubhalarni uyg‘otadi.

1980 yilda KGB rahbari Yuriy Andropov Kaluginni tashqi razvedka bo‘limidan ichki bo‘limga o‘tkazadi. Andropov Kaluginni ikki tomonlama – SSSR va AQSh xavfsizlik xizmatiga birday ishlayotgan xodim deb shubhalanadi. KGB rahbarining qo‘lida aniq dalillar bo‘lmagani tufayli Kalugin jazodan qutulib qoladi.

1982 yil noyabrda Andropov Brejnevning o‘rniga mamlakat rahbari bo‘ladi va 1984 yil 9 fevralda vafot etadi. Ammo undan keyin KGBga rahbar bo‘lgan Vitaliy Fedorchuk va Viktor Chebrikovlar ham Kaluginga ishonch bildirishmaydi.

KGB rahbarlari e’tiboridan chetda qolayotgan Kalugin 1987 yil mamlakat rahbari Mixail Gorbachyovga bu tashkilotni isloh qilish bo‘yicha o‘z takliflarini yozib yuboradi. Ammo bu paytda Gorbachyov uning maktubiga e’tibor bermaydi.

1989 yilda Kalugin avvaliga zaxiraga o‘tkaziladi. Keyin ishdan bo‘shatiladi.

Sobiq josus hayotini o‘zgartirib yuborgan voqealar

1990 yil iyun oyida Kalugin Kompartiya demokratik platformasi tomonidan o‘tkazilgan konferensiyada qatnashadi. Shundan so‘ng markaziy televideniyedagi «Vzglyad» ko‘rsatuviga taklif etishadi.

Kalugin ko‘rsatuvda KGBni isloh qilish haqida Gorbachyovga yozib yuborgani va u e’tiborsiz qoldirilgani haqida so‘zlab beradi. Shundan so‘ng bir necha kuni ichida Kalugin bir nechta xorijiy davlat telekanallariga ham intervyu beradi. U o‘z intervyularida KGBni jiddiy tanqid qiladi.

Oradan bir oy o‘tib SSSR prokuraturasi Kaluginga qarshi jinoiy ish ochadi. U davlat sirlarini oshkor qilishda ayblanadi. O‘sha kuni Gorbachyov farmoni bilan Kalugin general-mayor unvonidan, barcha davlat mukofotlaridan, turli imtiyozlardan va maxsus pensiyadan mahrum qilinadi.

Shundan so‘ng Kalugin Gorbachyov va SSSR ministrlar soveti raisi Nikolay Rijkovni sudga beradi. Sovet tarixida davlat rahbarini sobiq KGB xodimi sudga berishi hayratlanarli hodisa edi. Tabiiyki, sudyalar bunday holatda Kaluginning foydasiga qaror chiqara olmasdi.

Sudda yutqazgan Kalugin kompartiya safidan chiqqanini va unga muxolif tarzda tuzilgan «Demokratik Rossiya» harakatiga qo‘shilganini e’lon qiladi. U harakat a’zolari bilan Moskvada o‘tkazilayotgan ommaviy namoyishlarda qatnasha boshlaydi.

Ana shu paytda KGB tomonidan Kaluginni yomonotliq qilish kompaniyasi uyushtiriladi va o‘zining qo‘li ostida ishlagan xodimlar uni AQSh foydasiga sotqinlikda ayblab chiqishadi.

1991 yil avgust oyida bir guruh rahbarlar tomonidan uyushtirilgan davlat to‘ntarishi muvaffaqiyatsizlikka uchragach, bu ishga qarshi bo‘lgan Kaluginga Gorbachyovning farmon bilan unvoni va davlat mukofotlari qaytarib beriladi.

«Bolgar soyaboni» operatsiyalarining oshkor qilinishi

Kaluginni mashhur qilgan ishlardan biri – bu 1978 yilda bolgariyalik taniqli jurnalist va Bolgariya KGBning sobiq xodimi Vladimir Kostov va mashhur yozuvchi Georgiy Markovga uyushtirilgan suiqasdlar edi.

1978 yil 26 avgust kuni KGB josusi Parij shahrida Vladimir Kostovni soyabon yordamida zaharlaydi. Biroq u tirik qoladi. Oradan 12 kuni o‘tib, 7 sentabr kuni KGB xodimi Londonda Georgiy Markovni ham aynan soyabon yordamida zaharlaydi va u to‘rt kun o‘tib vafot etadi.

O‘shanda Markov o‘limidan avval shifokorlarga ishxonasidan chiqib, uyga ketayotganida birovning qo‘lida bo‘lgan soyabon tanasiga tegib ketganini va o‘rni biroz og‘riganini aytib beradi. Shundan so‘ng Parijdagi va Londondagi suiqasdni KGB uyushtirgani ma’lum bo‘ladi.

1993 yilda Kalugin Angliyadagi telekanallardan birida namoyish etiladigan ko‘rsatuvda qatnashish uchun Moskvadan Londonga borganda Xitrou aeroportida qo‘lga olinadi.

O‘shanda Kalugin 1978 yilda Georgiy Markovga suiqasd uyushtirganlikda gumonlanadi. Buyuk Britaniya politsiyasi tomonidan so‘roq qilinganda Kalugin Grigoriy Markovning o‘ldirishi haqidagi barcha tafsilotlarni aytib beradi.

Kaluginga ko‘ra, qotillikni Bolgariya kompartiyasi birinchi sekretari Todor Jivkovning shaxsan o‘zi buyurtma bergan. Ijroni ham Bolgariya xavfsizlik xizmatining o‘zi amalga oshirgan. Faqat maxsus soyabon va zahar Moskvadagi 12-raqamli laboratoriyada KGB xodimlari tomonidan yasab berilganini ma’lum qiladi. Shundan so‘ng Kaluginni qo‘yib yuborishadi.

AQShga ketish

Garchi unvonini va mukofotlarni qaytarib berishsa ham Kalugin ortiq g‘ala-g‘ovurli Rossiyada yashashni xohlamaydi. U 1992 yilda AQShda yashash uchun ruxsatnoma oladi. O‘sha yili «Yonayotgan ko‘priklar» kitobini chop ettiradi.

1995 yilda Kalugin AQSh hukumatidan doimiy yashash uchun ham ruxsatnoma oladi va okean ortiga ko‘chib ketadi. Bu paytga kelib Kaluginning KGB xodimi bo‘lib ishlaganini AQShda barcha bilardi – uni josuslar tayyorlash maktabiga ishga taklif etishadi.

Kalugin AQShda ham tinch yurmaydi. Turli OAVga bergan intervyularida, turli ko‘rsatuvlarda KGB tarixida bo‘lib o‘tgan ko‘plab ishlarni oshkor qiladi. Shundan so‘ng Rossiyada uni qoralash kompaniyasi boshlanadi.

Kalugin AQShda yashar ekan, Rossiya OAVda e’lon qilingan bir qancha maqolalarda, turli ko‘rsatuvlarda sobiq hamkasblari va Rossiya siyosatchilari tomonidan sotqin sifatida ta’riflanadi.

2001 yilda Kalugin AQSh armiyasining zobiti Jorj Trofimoffning sudida qatnashadi va unga qarshi guvohlik beradi. Mazkur shaxs Oktyabr to‘ntarishidan keyin AQShga ko‘chib ketgan rus muhojiri oilasida tug‘ilgan. Keyinchalik AQSh armiyasida xizmat qilgan va polkovnik unvonini olgan edi.

Jorj Trofimoff (Georgiy Trofimov) 1970-yillarda KGB bilan hamkorlikda ishlagan va SSSR foydasiga josuslik qilgandi. Aynan Kalugin AQShda ishlagan paytida Jorj Trofimoffdan ham ma’lumotlar olib turgan. Sud Trofimoffni aybdor deb topadi va unga umrbod qamoq jazosi beradi.

Kaluginning Trofimoff ishida guvohlik berishi va uning KGB josuslari bilan hamkorlik qilganini tasdiqlashi Rossiyada noxushlik bilan kutib olinadi.

2001 yil Rossiya harbiy prokuraturasi Kaluginga qarshi jinoyat ishi qo‘zg‘atadi. Uni davlatga xiyonatda ayblashadi. Shundan so‘ng Kaluginga Rossiyaga qaytish talabi qo‘yiladi, ammo u rad etadi.

O‘shanda FSB xodimlari Kaluginning Moskvaga qaytmagani va sudda qatnashmagani, uning «Rossiya va uning fuqarolar oldida» aybdor ekanini qisman isbotlashini aytishadi.

2002 yilda Moskva shahar sudi Kaluginga nisbatan ochilgan jinoyat ishi bo‘yicha sirtdan hukm chiqaradi. Unga ko‘ra Kalugin yana general-mayor unvonidan mahrum etiladi. Unga SSSR davrida berilgan barcha mukofotlar va medallar bekor qilinadi. Sud unga sirtdan 15 yil qamoq jazosi beradi.

2003 yilda Kalugin AQSh fuqaroligini oladi. Shundan so‘ng Rossiyada uni yana qoralay boshlashadi. Jumladan, Rossiya tashqi razvedka xizmati matbuot kotibi Boris Labusov «KGB sobiq genaral-mayorining AQSh fuqaroligi olishi bu sotqinlikdan boshqa narsa emas» deb chiqadi. Bunday fikrni boshqalar ham, hatto o‘sha paytda endigina mamlakat rahbari bo‘lgan Vladimir Putin ham bildiradi.

KGB Birinchi bosh boshqarmasi sobiq rahbari Viktor Cherkashin Kaluginning AQShga ko‘chib ketishini alamzadalik bilan bog‘lagan. Uning aytishicha, 1980-yillar boshida Kaluginning e’tiborsiz qolishi, 1989 yilda ishdan bo‘shatilishi, 1990 yilda unvoni va barcha davlat mukofotlarining tortib olinishi uning ruhiyatiga yomon ta’sir qilgan.

Cherkashin Kaluginning avvaldan AQSh tashqi razvedkasi bilan hamkorlik qilganiga ishonmasligini aytgan. Bunga isbot tariqasida u KGB bilan hamkorlik qilgan AQSh markaziy razvedka boshqarmasi xodimlari Oldrich Eyms va Robert Xanssen Amerikada fosh etilishi va sud qilinishini keltirgan.

AQSh razvedkasining bu ikki xodimi sud jarayonlarida o‘zlari bilan hamkorlik qilgan ko‘plab sovet josuslarining nomlarini tilga olishadi. Ammo Kalugin haqida so‘ralganda ular bu xodim bilan hamkorlik qilmaganlarini aytishadi.

Shu bilan birga Cherkashin Kaluginning AQSh fuqaroligini olishiga e’tibor qaratgan. Agar Kalugin fuqarolik olish paytida o‘tkazilgan suhbatlarda kichik yolg‘on ishlatganda ham AQSh fuqaroligini ololmasligini aytgan.

Cherkashin, KGB sobiq genaral-mayorining xatti-harakatlarini oqlamagan holda Rossiya tomoni boshqalarga qaraganda Kaluginga nisbatan nohaqlik qilgan deb hisoblashini bildirgan.

Cherkashin misol tariqasida SSSRdagi bir qator mashhur shaxslar AQShga ko‘chib o‘tganini, ammo ularni hech kim sotqinlikda ayblamaganini keltirgan.

Jumladan, Rossiya Fanlar akademiyasining vitse-prezidenti, bir paytlar SSSR kosmik tadqiqotlar instituti direktori bo‘lgan Roald Sagdiyev 1990 yilga AQShga ko‘chib ketadi.

Shuningdek, bir paytlar SSSR rahbari bo‘lgan Nikita Xrushevning o‘g‘li, SSSR raketa-mudofaa tizimida ishlagan Sergey Xrushev 1990-yillar boshida AQShga ko‘chib boradi va 1999 yilda Amerika fuqaroligini oladi.

Bundan tashqari, KGBning razvedka boshqarmasi josusi Rinat Axmedshin 1999 yilda AQSh fuqaroligini oladi.

Cherkashin, yuqorida nomi keltirilgan shaxslar ham Rossiya uchun muhim shaxslar bo‘lganini va ular ham AQShga borib ko‘plab maxfiy ma’lumotlarni oshkor qilganini, ammo Kaluginday qoralanmaganini va sud qilinmaganini aytadi.

Oleg Kalugin hozir 88 yoshda va u AQShda yashamoqda.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.