Usmoniycha diplomatiya: Ukrainadagi urush Erdo‘g‘anni qanday kuchaytirdi va nega bu befoyda bo‘lishi mumkin?

Bir qo‘li bilan Turkiya o‘zi va Moskva o‘rtasidagi yaqin aloqalarni ushlab turibdi, sanksiyalar joriy etishni va mamlakatlar o‘rtasidagi aviaqatnovlarni bekor qilishni paysalga solmoqda. Ikkinchisi bilan esa Ukrainaga pilotsiz uchar qurilmalar yetkazib, g‘alla kelishuvida Putindan g‘olib chiqmoqda.

Erdo‘g‘anning ta’sir doirasi oshib bormoqda, lekin tokaygacha u ikki stulda o‘tirishni eplay oladi, Turkiyaning o‘zidagi ichki siyosiy muammolar uning ambitsiyalarini ko‘mib qo‘ymaydimi? Bularning bari BBC tahliliy maqolasida.

Suvarakdan sherikkacha

2018 yilning may oyi. Volodimir Zelenskiy prezidentlikka o‘z nomzodini ilgari surishiga yarim yil qolgan edi. «Kvartal 95» studiyasi badiiy rahbari Turkiya haqida yumoristik sahna ko‘rinishlari qo‘yardi.

Zelenskiy Usmoniylar imperiyasi davrida urf bo‘lgan, Otaturk davrida taqiqlangan turkcha qizil fes (do‘ppi)da sahnaga chiqib keladi. Turkcha aksent bilan Zelenskiy Turkiyada hokimiyat o‘zgarmayotganini hajv qilib, Rajab Toyyib Erdo‘g‘anni «mo‘ylovli suvarak» deb ataydi.

To‘rt yil ichida manzara tubdan o‘zgardi: qora tusli «Mercedes» Lvivdagi Pototskiy saroyiga yaqinlashdi. Volodimir Zelenskiy an’anaviy moshrang futbolka, ishton va krossovkada eshik oldida kutib turardi. Kostyum va galstukdagi Erdo‘g‘an Ukraina prezidenti qo‘lini uzoq siqib ko‘rishdi. Ular takallufli so‘zlar almashishdi, minnatdorchilik belgisi sifatida qo‘lini ko‘ksiga qo‘ygancha ko‘proq Zelenskiy gapirdi.

Bu to‘rt yil Ukrainani ham, Turkiyani ham o‘zgartirdi. Yumoristik sahna ko‘rinishlari unutildi, urushgacha bo‘lgan yillarda Ukraina va Turkiya o‘zaro hamkorlikdan foyda ko‘ra boshlashdi.

Turkiya 2014 yilda Qrim annexia qilinib, Donbassning bir qismi ishg‘ol etilgach, Ukrainaga uning qarshilik ko‘rsatish ramzlaridan biriga aylangan pilotsiz uchar qurilmalar sotishga rozi bo‘lgan kam sonli davlatlardan biri bo‘ldi.

Erdo‘g‘an esa o‘z mamlakatini mintaqadagi ta’sirli siyosiy o‘yinchiga aylantirish imkoniyatini xayolidan bir lahzaga qochirmadi. Bundan tashqari, Turkiya yetakchisi turklar doim yaqin aloqa saqlab kelgan qrim tatarlari vatani — Qrimning yo‘qotilishi tufayli Ukrainaga hamdardlik bilan munosabatda bo‘lib keldi. Rajab Toyyib Erdo‘g‘an asosan Qrimni Ukrainaga qaytarish kerak, degan chiqishlar bilan chegaralanib keldi. Ba’zan muzokaralar uchun yumaloq stol taklif etib, Erdo‘g‘an ularni faqat so‘zlarida qo‘llab-quvvatlashda davom etdi. Ammo aynan uning bayonotlari tufayli Qrim masalasi jahon yetakchilari muhokamasida boshqa mavzular orasida yo‘qolib qolmadi.

Rossiya Ukrainaga qarshi keng miqyosli urush boshlaganida Erdo‘g‘an o‘z ta’sirini kengaytirish imkoniyatini ko‘rgach, chetda qarab turmadi.

Turkiya Ukrainaga «Bayraktar»lar yetkazishda davom etdi, pilotsiz uchar qurilmalar ishlab chiqaruvchi «Baykar» kompaniyasi esa urush davom etayotganiga qaramasdan Kiyevda zavod qura boshladi.

Oktyabr oyida Turkiyada Ukraina harbiy dengiz kuchlari uchun ilk Milgem korveti suvga tushirildi — bu kema Ukraina flotidagi eng yirigi bo‘ladi. Zelenskiy esa Turkiyada ishlab chiqarilgan zirhli nimchani kiyib yuradi.

Agar kimlarningdir xayolida Turkiya deganda dastlab Antaliyadagi all-inclusive kurortlar kelgan bo‘lsa, endi Erdo‘g‘an mintaqadagi eng ta’sirli o‘yinchi bo‘lishga va mudom mediator sifatida o‘zini namoyon qilishga intilmoqda. Bunga Ukraina ham, Rossiya ham hozircha e’tiroz bildirgani yo‘q. Volodimir Zelenskiyning matbuot xizmati esa rasmiy xabarlarda Erdo‘g‘anni «sherik va ittifoqchi» deb atamoqda. Biroq Turkiya yetakchisining pozitsiyalari aslida o‘zi istaganidek mustahkam emas.

G‘arb va G‘arbmas o‘rtasida

Urush boshlanganidan buyon Anqara harbiy mojaroni hal qilish borasida vositachilikni turli usullarda taklif etmoqda. Turkiya Rossiya va Ukraina o‘rtasida muzokaralarni tashkillashtirdi, asirga olinganlarni almashishda qatnashdi, Ukraina g‘allasini eksport qilishda kelishuv imzolanishida yordam berdi.

Lekin urush qanchalik uzoq davom etar ekan, Ukraina va G‘arb davlatlarining Turkiyaga savollari ham ko‘payib bormoqda. Bir tomondan, Erdo‘g‘an Rossiyaning Ukrainadagi xatti-harakatlarini ochiq qoralaydi, okkupatsiya qilingan hududlar, jumladan Qrim ham Ukraina nazorati ostiga qaytishi kerakligini ta’kidlaydi. Ikkinchi tomondan, Turkiya NATOning Moskvaga sanksiya joriy qilmagan yagona a’zosi bo‘lib turibdi.

Turkiya Rossiya samolyotlari uchun o‘z osmonini yopgan Yevropaga qo‘shilmadi, rus samolyotlari Turkiyaga parvozlarni davom ettirmoqda. Mamlakatda yaqin-yaqingacha «Mir» to‘lov kartalari qabul qilinardi, rossiyaliklarga mahalliy banklarda hisobraqam ochishga izn berilgan. Yevropaliklar shoshilinch tarzda Rossiya gazidan voz kechayotganda, u Turkiya tomon oqishda davom etardi.

Rossiyaning Ukrainaga bostirib kirishi Shvetsiya va Finlandiyani NATOga a’zo bo‘lishga undadi, Turkiya avval jarayonni cho‘zishga harakat qilgan, keyin Anqara terrorchi deb biladigan bir necha shaxsni topshirishni talab qilib, bu davlatlar oldiga ultimatum qo‘ygan alyansning yagona a’zosi bo‘ldi.

Yevropa va Amerika siyosatchilari bir necha bor mohiyatan Rossiyaga sanksiya devorlaridan tuynuk topishga yordam berayotgan Erdo‘g‘anning o‘zini tutishi ularni g‘azablantirayotganiga shama qilishdi. Bu hol Ukrainani ham tashvishga solmoqda, yoz boshlaridan u yerdan turib ham tanqidlar yangray boshladi. Ukraina TIV so‘nggi oylarda ikki marta turk elchisini bir necha masalalar bo‘yicha «tashvish bildirish» uchun chaqirdi, Ukrainaning Turkiyadagi elchisi esa Erdo‘g‘anni Rossiya Ukrainadan o‘g‘irlagan g‘allani sotib olganlikda ochiq aybladi.

Uzoq vaqt mobaynida Ukraina Turkiya bilan aloqalariga G‘arb bilan hamkorlikning bir bo‘lagi sifatida qarab kelgan, biroq urush davrida Kiyev vaziyatga boshqa burchak ostidan qarashga majbur bo‘lmoqda.

«Qaysidir ma’noda Erdo‘g‘an anchadan buyon aynan shu narsaga — jahon sahnasida ko‘proq mustaqil bo‘lish, G‘arb va G‘arb bo‘lmagan davlatlar o‘rtasida turishga intilib keladi. Ukraina uzoq vaqt yo buni payqamagan, yo bu nozik jihatga e’tibor bermaslikni lozim topgan: Turkiya axir NATO a’zosi. Endi esa Rossiya bosqini Turkiyaning tashqi siyosatiga realroq qarashga majbur qildi», — deydi Karnegi fondi eksperti Ilya Kusa.

Ekspertning fikricha, bu yaqin orada Ukraina va Turkiya munosabatlarida uzilish bo‘lishini anglatmaydi. Shunchaki, hamkorlik ko‘proq vaziyat bo‘yicha va pragmatik ko‘rinish oladi va Turkiyaning Rossiya bilan o‘zaro munosabatlarida ko‘zlagan manfaatlari ham hisobga olinadi.

Anqarada Rossiya bilan qalin munosabatlar o‘z manfaatlari himoyasi o‘laroq tushuntirilmoqda: Moskva gaz va neftning asosiy yetkazib beruvchisi bo‘lib qolmoqda. Qolaversa, Zaporijjya AESida falokat ro‘y berishi tahdidi paydo bo‘ldi: agar falokat ro‘y bersa bu Turkiyaga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladi.

Ammo g‘arb biror tushuntirishdan umid qilmasa ham bo‘ladi — Turkiyaga ta’sir va bosim o‘tkazish imkoniyati ularda juda past, — deydi Oksford universitetining Turkiya bo‘yicha mutaxassisi Dimitar Bechev.

Bir qaraganda, «ko‘zir»lar bordek: Turkiya uchun aynan Yevropa Ittifoqi bilan aloqalar eng muhim ahamiyatga ega, chunki YeI ham import, ham eksport borasida Anqaraning eng yirik hamkori, shuningdek investitsiyalarning asosiy manbayi. Bu aloqalarni Erdo‘g‘an qadrlamasligi mumkin emas. Lekin Yevroittifoqda Turkiya bilan munosabatlarni qanday qurish borasida yakdil fikr yo‘q.

«Yevropa Ittifoqida Turkiyaga qanday munosabatda bo‘lish borasida bo‘linishlar bor. Fransiya boshliq bir guruh qat’iy yondashuv kerak deb hisoblaydi, boshqasi esa, masalan, Germaniya Turkiya bilan hamkorlikni rivojlantirish kerak, deb hisoblaydi. Shu sabab Erdo‘g‘anda ustalik bilan chap berish imkoniyati bor va eng asosiysi — buni o‘zi ham biladi», — deydi Dimitar Bechev.

Bundan tashqari, Erdo‘g‘an Vladimir Putin bilan muntazam muloqot qilayotgan qariyb yagona jahon yetakchisi bo‘lib turgan vaziyatda G‘arb bu Ukrainadagi vaziyatni tartibga solish bo‘yicha kichik bo‘lsa ham darcha ekanini anglaydi.

Siyosatchi va apparatchi

Rajab Toyyib Erdo‘g‘an va Vladimir Putinning munosabatlari so‘nggi yil davomida oson kechmayapti. 2015 yilgacha bu munosabatlarni do‘stona deb atash mumkin edi, biroq Suriyadagi urushda Rossiya armiyasi prezident Bashar Asadni, Turkiya esa muxolifatni qo‘llay boshlagach prezidentlar raqiblarga aylandi.

2015 yilning noyabri ikki davlat munosabatlaridagi eng og‘riqli oy bo‘lib qoldi: o‘shanda Suriya-Turkiya chegarasi yaqinida Rossiyaning bombardimonchi samolyoti urib tushirildi. Moskva rasman uzr so‘rashni talab qildi, Anqara esa o‘t ochishga haqli bo‘lganini pesh qila boshladi. Omma oldida uzrga yetisha olmagach, Vladimir Putin mahsulot embargosini joriy etib, iqtisodiyoti turizmga qattiq bog‘langan mamlakatga rossiyaliklarning borishini taqiqlab qo‘ydi. O‘shanda Turkiya bilan munosabatlar amalda uzilgan edi.

Erdo‘g‘anni g‘oyatda asabiylashtirgan bu keskinlashuv davrida Rossiya Turkiya prezidentini islomiy ekstremistlardan xufiyona tarzda neft xarid qilayotganlikda ham ayblab chiqdi. Erdo‘g‘an agar kimdir buning isbotini keltira olsa, iste’foga chiqishini va’da berdi. Ammo Moskva o‘z so‘zlarini tasdiqlamaslikka qaror qildi.

Oradan yetti oy o‘tgach, Erdo‘g‘an taslim bo‘lmay taslim bo‘ldi. U Putinga maktub jo‘natib, halok bo‘lgan uchuvchining oilasiga ta’ziya bildirib, uning o‘limi uchun uzr so‘radi. Lekin o‘ziga xos tarzda, bombardimonchi samolyot yo‘q qilingani uchun uzr so‘ramadi. Shunga qaramasdan, uning rejasi ish berdi va ikki davlat o‘rtasidagi muloqot qayta tiklana boshladi.

Oradan bir necha hafta o‘tgach, Erdo‘g‘anni ichki xaos — harbiy davlat to‘ntarishiga urinish chalg‘itdi. O‘sha paytda O‘rta Yer dengizi bo‘yida hordiq chiqarayotgan prezidentning o‘zini ushlay olishmadi, to‘ntarish bostirildi.

Putin Erdo‘g‘anga qo‘ng‘iroq qilgan birinchi yetakchilardan bo‘ldi. Ko‘p o‘tmay Erdo‘g‘an Sankt-Peterburg tomon, Rossiya prezidenti bilan shaxsan ko‘rishish uchun uchdi. O‘sha vaqtdagi ohanglar hozirgisidan ko‘p farq qilmasdi: Erdo‘g‘an Putinni o‘z do‘sti deb atab, uchrashish imkoniyati uchun tashakkur bildirdi.

Lekin bu bilan muammolar tugamadi. 2019 yilda Rossiya va Turkiya Suriyaning shimoliy-sharqiy qismida yana barrikadalarning ikki tomonida bo‘lib qolishdi. Bir yil o‘tgach to‘qnashishga ham bir baxya qolishdi: Erdo‘g‘an Suriya hukumat qo‘shinlariga qarshi harbiy operatsiya bilan tahdid qila boshladi, Rossiya esa Asadga ko‘mak va’da qildi.

Qarama-qarshilik sahnasi nafaqat Suriya, shuningdek Liviya bo‘ldi. U yerda ham Putin va Erdo‘g‘an mahalliy fuqarolik urushida turli tomonlarda turishardi.

Shunga qaramasdan, ular alaloqibat kelishishga muvaffaq bo‘lishdi. Barcha ziddiyatlar (shuningdek, G‘arb davlatlarining e’tirozlari) Turkiyaga Rossiyaning C-400 raketa tizimlarini xarid qilish, Ukrainani chetlab o‘tuvchi «Turk oqimi» gaz o‘tkazish quvurini ochish, «Rosatom» Turkiyaning O‘rta Yer dengizi sohillarida atom elektr stansiyasi qurishiga xalaqit qila olmadi.

Erdo‘g‘an va Putinni ko‘pincha taqqoslashadi. Ularning har ikkisi mamlakatdagi murakkab vaziyatdan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan, odamlarga barqarorlik taklif etgan, an’anaviy qadriyatlarni yoqlab chiqishgan, o‘z raqiblari, jurnalistlar va faol fuqarolarni qatag‘on qilib, avtoritar yetakchilarga aylanishgan.

Rossiyadagi yangi Turkiyani o‘rganish markazi direktori Yuriy Mavashev shunday deydi:

«Erdo‘g‘anning boshqaruv stili bir qaraganda Putinnikiga o‘xshash, lekin bitta muhim farq bor. Putin — siyosiy kurash haqida zig‘ircha tajribaga ega bo‘lmagan apparatchi. Erdo‘g‘an esa — siyosatda katta yo‘l bosib o‘tgan inson. U Istanbulga hokimlik qilgan, o‘z siyosiy qarashlari uchun bir muddat qamoqxonada ham o‘tirgan (1997 yilda Erdo‘g‘an hukumatga yoqmagan poema uchun 120 kunga qamalgan va Istanbul meri lavozimidan ham ketgan — BBC)».

Shu farqqa qaramasdan Erdo‘g‘an va Putin o‘zaro tushunishga erishgan, bir-birining ambitsiya va manfaatlariga hurmat bilan qarab kelayotgan edi. Biroq Ukrainadagi urush Erdo‘g‘anga u urush boshlangungacha bilmagan narsasini ko‘rsatib qo‘ydi.

Beshdan ziyod jahon

Vladimir Putin boshqalarga o‘zini kuttirishni yaxshi ko‘rishi bilan mashhur. Jahon siyosatida kechikish hurmatsizlik belgisi hisoblanadi, biroq Putin ishtirokidagi uchrashuvlar kamdan kam holatlarda o‘z vaqtida boshlanadi.

Biroq shu yilning iyulida Putinni kutib turishga majbur qilishdi. Ko‘p emas, naq bir daqiqaga — Rossiya prezidenti yakka holda lablarini qimtib, telekameralar qarshisida u oyog‘idan bu oyog‘iga og‘irligini tashlab turdi. Shundan so‘ng zalga Erdo‘g‘an kerib keldi va Putin uchrashuvga biroz kechikkan qadrli do‘stiga yetishgandek, qo‘l ochib uni kutib oldi.

Ekspertlar bu tasodifmi yoki Erdo‘g‘an tomonidan ataylab qilingan belgimi, deya uzoq bosh qotirishdi. Har qanday variant to‘g‘ri bo‘lib chiqishi mumkin, chunki Erdo‘g‘an hech qachon tashqi siyosiy ambitsiyalarini yashirmagan. O‘tgan yili u Ikkinchi jahon urushidan keyin jahon siyosiy tizimidagi «adolatsizlik» haqida gap ochgan edi. Turkiya prezidenti BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a’zolaridan tashqari unga a’zo davlatlar huquqlarini kengaytirishni taklif qildi. O‘shanda u mashhur gapini aytdi: «Jahon beshtadan ziyod».

O‘z ambitsiyalariga ko‘ra Erdo‘g‘an doimo o‘zini (Putinni ham) Qora dengiz mintaqasining yetakchilaridan sanab kelgan. Biroq Rossiya floti o‘zining nimalarga qodir ekanini ko‘rsatgan bir necha oylik urush Turkiya yetakchisiga o‘zini batamom yetakchi deb sanashga asos yaratmoqda. Ekspert Yuriy Mavashev ayni damda Rossiyaning imkoniyatlari Turkiyanikiga tenglasha olmasligini qayd etmoqda.

Bundan tashqari, Rossiya urushda tezgina va oson g‘alabaga erisha olmagach, mintaqada kuchlar muvozanati o‘zgardi. Hozir Turkiyaga Rossiya kerakligidan ko‘ra, Rossiya Turkiyaga ko‘proq muhtoj, deydi ekspert Dimitar Bechev.

Ha, Rossiya gaz sohasida Turkiyaning bosh hamkori bo‘lib qolmoqda, lekin Erdo‘g‘an juda yaxshi anglab turibdiki, kun o‘tgan sayin Moskvada ushbu gazni o‘tkazish bozorlari qisqarib bormoqda. Demak, Rossiya muhim bozorni qo‘ldan chiqarishni istamaydi. Buni Turkiyaga «gaz habi» — barcha asosiy yetkazib berishlar u orqali o‘tadigan gaz taqsimlash markazi tuzishni taklif etgan Vladimir Putin ham yaxshi anglaydi.

Erdo‘g‘an, albatta, rozi bo‘ldi. Agar bu loyiha amalga oshadigan bo‘lsa, Turkiya gaz savdosida bosh vositachiga aylanadi va zarur infratuzilmaga ham ega bo‘ladi. Putin esa bunday sxema sanksiya ostidagi Rossiya banklariga rubl bilan to‘lov qilishlarsiz Yevropaga gaz sotish imkonini berishiga umid qilmoqda.

Gapda bu juda yaxshi eshitiladi. Amalda esa juda murakkab ish. Ayni paytdagi «Turk oqimi» gaz o‘tkazish quvuri ikkita tarmoqdan iborat, ulardan biri turkiyalik iste’molchilarga gaz yetkazsa, ikkinchisidan gaz janubiy-sharqiy Yevropa davlatlariga boradi. Biroq Yevropa janubi katta gaz hajmini texnik jihatdan qabul qila olmaydi.

«Ya’ni yana quvur yotqizish kerak. Uni kim yotqizadi? Qaysi pulga? Quvur yotqizuvchi bo‘lib qaysi kompaniya o‘rtaga chiqadi, axir Rossiya sanksiya ostida-ku», — deya loyihaga oid bosh masalalarni sanaydi turkolog Yuriy Mavashev.

Lekin eng asosiy muammo texnik ham emas. Yevropa bu habdan «go‘yoki» turk gazini sotib olishga tayyormi, u aslida Rossiya gazi ekanini bila turib? Yevropadagi xaridorlar bu gazga intilishmaydi. Yevrokomissiya rahbari Ursula fon der Lyayyenga ko‘ra sakkiz oy ichida Yevropa Rossiya gazining uchdan ikki qismi o‘rnini qoplashga muvaffaq bo‘lgan.

«Kuchning oqilona namoyishi»

Erdo‘g‘an hozircha Ukrainadagi urushdan o‘zi uchun foyda chiqarishga muvaffaq bo‘lmoqda, lekin Turkiya bilan qo‘shni davlat hududida urush qanchalik cho‘zilsa, turklarga ham shu qadar og‘ir bo‘lib boraveradi, deb hisoblaydi Dimitar Bechev.

Ukrainadagi tinchlikkina Erdo‘g‘anning katta g‘alabasi bo‘lishi mumkin, biroq urush davom etmoqda, turk yetakchisida shaxsiy muvaffaqiyat hozircha u qadar ko‘p emas. Yutuqlarning eng asosiysi — Erdo‘g‘anning g‘alla kelishuvidagi ishtiroki. Yoz oyi o‘rtalarigacha Rossiya qo‘shinlari ukrain portlarini bloklagan, oqibatda millionlab tonna g‘alla qamalib qolgan edi. Qashshoq davlatlar oziq-ovqat taqchilligiga duchor bo‘lish xavfi yuzaga keldi, jahon bozorlarida narxlar ko‘tarila boshladi. Erdo‘g‘an va BMT vositachiligida qamal yechildi. Lekin ko‘pga emas.

Kuzda Rossiya Ukrainani «xavfsiz yo‘lak»dan Rossiya flotiga hujum qilishda foydalanganlikda ayblab, bir tomonlama tartibda g‘alla kelishuvidan chiqdi. To‘g‘ri, kutilmagan tarzda, 72 soatdan so‘ng Erdo‘g‘an bilan bir marta gaplashib ko‘rgan Vladimir Putin fikrini o‘zgartirdi.

Turkiya Moskvani ko‘ndirish uchun nima deganini ochiqlamadi. Rossiya qandaydir kafolatlar berilganini aytdi. Biroq g‘arbdagi agentliklarning anonim manbalari g‘alla kelishuviga qaytish — Turkiyaning bosimi ekanini ta’kidlashdi. Erdo‘g‘an bu dalildan foydalanganini tasavvur qilish qiyin, lekin Turkiya uchun g‘alla ortilgan kemalariga xavfsizlikni kafolatlash uchun shunchaki ularni o‘zi kuzatib borishi kifoya edi. Chunki Turkiyaning kemalariga har qanday, hattoki tasodifan hujum ham NATO kemasiga hujum sifatida tushuniladi.

Ukraina prezidenti ofisi rahbari maslahatchisi Mixaylo Podolyak Putin aynan «kuchning oqilona namoyishi» tufayli o‘z fikrini o‘zgartirganiga amin. Ukrainalik siyosatchi buni «Usmoniycha diplomatiya» deb atagan.

«Usmoniycha diplomatiya»dan Erdo‘g‘an nafaqat Moskva va Kiyev bilan muloqotlarida foydalanadi. U o‘z ta’sirini tarqatish uchun katta salohiyatni Afrikada ko‘rmoqda. Afrika mamlakatlarida yangi turk vakolatxonalari ochilmoqda. Turkiya qora qit’ada 43 ta elchixonaga ega. Turkiya aviakompaniyasi bu mamlakatlarni osmon orqali bog‘laydi. Erdo‘g‘an esa Afrikaga muntazam borib turadi va allaqachon 30 dan ortiq davlatda bo‘ldi. Shu yil boshida Turkiya Afrikaning 19 davlati, jumladan, Janubiy Afrika, Marokash, Nigeriya, Gana, Jazoir va Efiopiyaga harbiy attashe jo‘natdi. So‘nggi yillarda Turkiya G‘arbiy va Sharqiy Afrikaning ko‘p davlatlari bilan harbiy kelishuvlar imzoladi.

Erdo‘g‘an Turkiya — Afrika sherikligiga oid bir necha sammitni o‘tkazdi va ularga transport vositalari, o‘q-dorilar va qurol-yarog‘lar, jumladan, o‘zining mashhur pilotsiz uchar qurilmalarini sotib, qit’a davlatlari bilan hamkorlikni davom ettirmoqda.

Rossiya Ukrainadagi urush bilan band ekan, Rajab Toyyib Erdo‘g‘an o‘zining Yevrosiyodagi, umuman avval Rossiya da’vo qilgan maydonga ta’sirini kuchaytirmoqda, deydi Yuriy Mavashev.

Noyabrgacha Turkiya Turkiy davlatlar tashkiloti sammitida rahbar edi, unda O‘zbekiston, Ozarboyjon, Qozog‘iston va Qirg‘iziston rahbarlari ham ishtirok etishdi. Tez orada tashkilotga Turkmaniston ham a’zo bo‘lishi parda ortida muhokama qilingan.

Erdo‘g‘an uchun vaqt juda omadli, mintaqadagi eng katta davlat Qozog‘iston bo‘layotgan ishlardan noroziligini izhor etdi. Mamlakat rahbari Qosim-Jo‘mart To‘qayev o‘zini o‘zi mustaqil deb e’lon qilgan «LXR» va «DXR»ni tan olishini rad etib, ularni «kvazidavlat hududlari» deb atadi.

Erdo‘g‘an bu orada ushbu mamlakatlar bilan savdo aylanmasini oshirishga kirishgan, moliyalashtirishda «yumshoq kuch»dan foydalanmoqda.

Lekin Erdo‘g‘anda bitta muammo bor. Kelgusi yilda Turkiyada prezidentlikka saylov bo‘lib o‘tadi. Uning jahon sahnalaridagi muvaffaqiyatlari ulkan bo‘lib ko‘rinsa-da, saylovchilar uchun mamlakat ichida ro‘y berayotgan voqealar muhim.

Sarlavhalarga immunitet

Agar tashqi siyosatda Erdo‘g‘an ayrim yutuqlarga erishgan bo‘lsa-da, mamlakat ichida u jiddiy muammolarga duch kelgan.

Turkiyada og‘ir iqtisodiy tanazzul hukm surmoqda. So‘nggi rasmiy baholashlarga ko‘ra, inflatsiya darajasi 85 foizga yetgan. Bu so‘nggi 24 yil ichidagi rekord. Hamma narsaning narxi oshmoqda, eng bilinayotgani oziq-ovqat va transport narxlari.

Bunday yuqori inflatsiyaga sabab — milliy valuta liraning 2021 yil kuzidan boshlangan qulashi. O‘shanda Turkiya markaziy banki asosiy stavka — MB tijorat banklariga beriladigan kredit foizini tushirgan.

Qoida tarzida butun dunyoda markaziy banklar inflatsiyani jilovlash uchun asosiy stavkani ko‘tarishga harakat qilishadi. Biroq Erdo‘g‘anning MBning pul-kredit siyosatiga o‘z qarashi bor. Hozirgi tanazzul — doim iqtisodiyotni barqarorlashtirish va’dalariga tayanib kelgan Erdo‘g‘an uchun jiddiy muammo — uning o‘zi 1998 yilgi iqtisodiy tanazzuldan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan.

Turkiyadagi muxolifat o‘zi qo‘ldan yaratgan krizisi uchun Erdo‘g‘anni tanqid qilishdan charchamayapti. Bir yil avval «Yaxshi partiya» yetakchisi Meral Aqshener parlamentda chiqish qilib shunday dedi: «Iqtisodiyotni boshqarish haqida minglab kitoblar yozilgan. Biroq uni vayron qilish uchun birorta kitob bitilmagan edi. Bu sening chekingga tushdi, janob Erdo‘g‘an».

2023 yil yozida Turkiyada saylovlar bo‘lib o‘tishi belgilangan. Yangi Turkiyani o‘rganish Rossiya markazi direktori Yuriy Mavashev shunday deydi:

«Muxolifat qo‘l qovushtirib o‘tirgani yo‘q. Ular koalitsiya nomzodi kim bo‘lishini hamon e’lon qilishmadi. Ular Erdo‘g‘anga bunday forani taqdim etmoqchi emas: agar ular ismni e’lon qilishsa, bu insonga nisbatan ma’muriy resursni ishga tushirishadi, qandaydir kompromatlar izlab topishadi, masalani OAVda qizdirishadi. Hozir muxolifat Erdo‘g‘anni poylamoqda, Erdo‘g‘an — muxolifatni. Shu tariqa ular 2023 yilga qarab ketishmoqda».

Ma’muriy resurs ayrim holatlarda bo‘lajak saylovlarda yaxshi imkoniyatga ega bo‘lgan salohiyatli nomzodlarga qarshi bo‘y ko‘rsata boshladi. Istanbul meri Akrom Imomo‘g‘liga markaziy saylov komissiyasi a’zolarini haqorat qilganlik aybi tirkalgan. Agar uning aybi isbotlansa, 4 yil qamoq jazosiga va rahbarlik lavozimlarini egallashiga taqiq joriy etiladi.

Imomo‘g‘lining Respublika xalq partiyasidagi safdoshlari bu ishni saylovlar bilan bog‘lashmoqda va Erdo‘g‘an muxolifatdan ko‘rsatiladigan salohiyatli yagona nomzoddan xalos bo‘lishga intilayotganini taxmin qilishmoqda.

Erdo‘g‘an tashqi siyosatdagi yutuqlarini ichki bozorga konvertatsiya qilmoqchi, lekin fuqarolar Turkiya bilan ko‘pchilik hisoblashishiga allaqachon ko‘nikib qolishgan, prezidentning ismi esa matbuot sarlavhalaridan tushmay qolgan.

«Odamlarda immunitet hosil bo‘lgan. Erdo‘g‘an bu konvertatsiyani hadidan oshirib yubordi. Eng asosiysi — televizorda ko‘rsatilayotgan narsani muzlatgichda yo‘q narsaga almashtirish mushkul bo‘lib bormoqda. Bunisi Rossiyadagi voqealarga mutlaqo o‘xshamaydi», — deydi Mavashev.

Shunga qaramasdan, Erdo‘g‘anning imkoniyatlari hamon juda yuqori. Dimitar Bechevning qayd etishicha, hukumat subsidiyalar taqdim etish dasturini boshlagan — bu qisqa muddatli chora bo‘lib, amaldagi prezident ishonayotgan narsa faqat bu emas.

«Uning qo‘lida ta’sir richaglarining barchasi saqlanib turibdi, jumladan, markaziy saylov komissiyasiga ham, u OAVni nazorat qilishda davom etmoqda. Xullas, bu musobaqada barcha ishtirokchilar uchun teng sharoit mavjud emas», — deydi ekspert.

Erdo‘g‘anning saylovdagi imkoniyatlaridan qat’i nazar, u yaqin oylar ichida Ukraina, Rossiya va G‘arb o‘rtasida vositachi bo‘lib qolaveradi.

Shunchaki, undan boshqa vositachi yo‘q.