Olmoniya, Germaniya, Deutschland, Saksa. Nima uchun Germaniya turli tillarda turli nomlarga ega?

Germaniya

Germaniya nomi dunyo tillariga lotin tilidan tarqalgan. Bu nom miloddan avvalgi III asrda paydo bo‘lgan. Germaniya nomi qadimgi kelt tilidagi «gair» - «qo‘shni» so‘zidan kelib chiqqan deb hisoblanadi. Olimlar «Germaniya» so‘zi lotin tiliga qadimgi gall tilidan o‘tgan deb hisoblaydi. Ammo german qabilalarining o‘zlari bu nomdan foydalangani haqida hech qanday ma’lumot yo‘q.

Yozma manbalarda Germanus so‘zini ilk bor mashhur sarkarda va imperator Yuliy Sezar ishlatgan. U Galliya (hozirgi Fransiya va Shveytsariya hududlari) shimoli-sharqidagi qabilalarni shu nom bilan atagan.

Milodiy 98 yilda rimlik tarixchi Tatsit Rim imperiyasi chegaralaridan tashqarida yashovchi german qabilalari hayoti tasvirlangan mashhur «Germaniya» (lotinchi nomi De Origine et situ Germanorum) asarini yozgan.

Bu nom lotin tilidan keyinchalik Yevropaning ko‘plab tillariga, jumladan, 1520 yilda ingliz tiliga o‘tgan. XVIII-XIX asrlarda dunyoning katta qismini egallagan inglizlar esa bu nomni o‘z mustamlakalariga tarqatgan.

Hozirda italyan, alban, rus va ingliz tillarida nemislar yurti «german» so‘zi asosiga qurilgan nomlar bilan ataladi.

O‘zbek va boshqa Markaziy Osiyo tillariga «Germaniya» nomi rus tilidan kirib kelgan. Ungacha o‘lka xalqlari Olmoniya nomidan keng foydalangan.

Allemagne, Olmoniya

Bu nomni Germaniyaning fransuzcha nomlanishi desa ham bo‘ladi.

III-IX asrlarda germanlarning eng yirik qabila birlashmasi nomi allemann (nemischa alle-barcha, manner-odamlar, ya’ni barcha odamlar, barcha qabilalar) deb atalgan. Ular Reynning yuqori oqimida yashagan va ko‘plab german urug‘larini birlashtirgan.

Allemannlar bilan uzoq vaqt davomida savdo-sotiq va madaniy aloqalar olib borgan franklar ularning yurtini Allemagne deb atay boshlagan. Bu nom franklar orqali Pireney yarimoroliga ham kirib borgan. VIII asrda Piriney yarimorolini egallagan arablar mahalliy aholidan aynan shu nomni o‘zlashtirgan va bu nom arablar orqali butun musulmon olamiga, xususan, Markaziy Osiyogacha yetib kelgan.

Shunday qilib, Olmoniya so‘zi o‘zbek tiliga arab tilidan kirib kelgandi.

Dunyoning Ispaniya, Portugaliya (Piriney yarimorolida joylashgan davlatlar) va Fransiya tomonidan egallangan hududlarida Olmoniya nomidan foydalaniladi. Masalan, Janubiy Amerika va G‘arbiy Afrika mamlakatlarida.

Shuningdek, Olmoniya nomi musulmon davlatlar tillarida ham keng tarqalgan. Jumladan, turk, fors, ozar va arab tillarida.

Ingliz tilida ham dastlab Almain nomidan foydalanilgan, biroq keyinroq Germany asosiy nomga aylangan.

Nemets — «bizning tilda gapirmaydigan odamlar»

Germaniya xalqi nomi sifatida ishlatiluvchi «nemis» so‘zi esa qadimgi slavyan tiliga borib taqaladi. Protoslavyan tilida «němc» — «soqov» degan ma’noni anglatadi. Ya’ni etimologlar ta’kidlashicha, qadimgi slavyanlar bu so‘z bilan faqatgina soqov odamni emas, balki chet elliklar yoki slavyan tilida gapira olmaydigan xalqlarni ham atagan. Dastlab slavyan tilida gapirmaydigan barcha xalqlarga nisbatan qo‘llangan bu nom keyinchalik qo‘llanish doirasi torayib borib, faqat Germaniya xalqlari uchun ishlatila boshlangan.

Unda nega nemislar yurti rus tilida Nemetsiya emas Germaniya deb ataladi? Holbuki, boshqa slavyan tillarida, masalan ukrain va serb tilida Germaniya Nіmechchina va Nemačka deb ataladi.

Aniq ma’lumotlar yo‘q. Asosiy taxminlar Moskva shevasi asosida qurilgan hozirgi rus tilining qadimgi slavyan tilidan ancha uzoqlashgani ustiga quriladi (masalan, qizil so‘zi ham rus tilidan boshqa barcha slavyan tillarida protoslavyan tilidagi kabi chervon shaklida, rus tilida esa krasnyy).

Germaniyaning «nemets» asosi bilan bog‘liq nomlar bilan atalishi slavyan tillarida va ba’zi hozirgi Rossiya Federatsiyasi xalqlarida uchraydi.

Vacija va Vokietija

Boltiqbo‘yi davlatlari ishlatuvchi Vacija va Vokietija nomlari qayerdan kelganiga aniq javob yo‘q. Ba’zilar bu nom proto-hindevropa tilidagi «wek» so‘zidan («gapirish» degan ma’noni anglatadi) kelib chiqqan deb taxmin qiladi, boshqalari esa vikinglar uchun ishlatilgan atamalardan paydo bo‘lgan degan g‘oyani ilgari suradi. Boshqa bir taxminlarga ko‘ra esa bu nom shvedlarning vagot qabilasi bilan bog‘liq.

Saksa hamda Saksamaa

Finn, eston va lo‘lilar tilida aytiluvchi Saksa, Salsamaa hamda Ssassitko temm nomlari germanlarning yana bir yirik qabilalar ittifoqi — sakslar bilan bog‘liq. Finlandiya va Estoniya hududlaridagi xalqlar aynan sakslar bilan yaxshi aloqalarga ega bo‘lgani bois ularning yurtini shunday nomlagan.

Qadimgi Saksoniya hozirgi Germaniyaning Quyi Saksoniya regioni hududlariga to‘g‘ri keladi. Sakslar mohir dengizchiligi va Angliyaga uyushtirgan hujumlari bilan ham mashhur.

Ubudage — Guten Tag

Afrikaning Ruanda va Burundi davlatlarida Germaniya Ubudage deb ataladi. Bu nom nemischa Guten Tag — «xayrli tong» so‘zidan olingan. Afrikaning bu ikki xalqi ehtimol qit’aga kirib kelgan nemislardan eshitgan birinchi so‘zini, ya’ni salomlashuvni ularning nomiga aylantirgan.

Po‘lat kaska kiyganlar yurti

Amerikaning qadimgi hindu xalqlaridan biri, navaho qabilasida ham Germaniya o‘ziga xos nomga ega. Navaho tilida Germaniya «Béésh Bichʼahii bikéyah», ya’ni «po‘lat kaska kiyganlar yurti» deb aytiladi. Bu, shubhasiz, Ikkinchi jahon urushi bilan bog‘liq.

Deutschland — «xalq yeri»

Va nihoyat turli xalqlar tomonidan turlicha nomlagan Germaniyaning o‘z xalqi tomonidan qanday atalishi haqida.

Germanlar o‘z vatanlarini Deutschland deb ataydi. «Deutsch» so‘zi protogerman tilidagi “Þeudiskaz-diutisc» so‘zidan olingan bo‘lib, «xalq», «millat» ma’nolarini beradi, «land» so‘zi esa «yer», «ochiq yer» demakdir. Qadimda Deutsch nomi german tilida gapiruvchi barcha qabilalarga nisbatan ishlatilgan.

Biroq Deutschland nomi faqatgina 1815 yilda, Vena kongressidan so‘ng Muqaddas Rim imperiyasi tarqatib yuborilganidan keyin rasmiy nomga aylandi. Muqaddas Rim imperiyasi tugatilgach, german xalqlari mustaqil german davlatlari va erkin shaharlarini birlashtirgan ittifoqqa asos soldi va uni Deutscher Bund (germanlar ittifoqi) deb atadi. Aynan shundan so‘ng Deutsch nomi rasman butun german xalqlari nomiga aylandi.

Skandinav xalqlari ishlatuvchi Tyskland nomi Deutschland’ning so‘zma-so‘z tarjimasi bo‘lib, u ham qadimgi skandinav tilidagi «xalq» ma’nosini beruvchi «tysk» so‘zidan olingan. O‘z navbatida bu so‘z skandinav tiliga qadimgi nemis tilidan o‘tgan.

Shunday qilib, 1871 yilgacha yagona davlatga birlashmagan Germaniya yagona nomga ham ega bo‘lmagandi. Shu bois, uni turli davlatlar turlicha atab kelgan va bu bugungi kunda ham davom etmoqda.