Kolorado sudi Trampga saylovda qatnashishni taqiqladi. Bu nimaga olib kelishi mumkin?

AQShning Kolorado shtati Oliy sudi Donald Trampni kelasi yilgi prezidentlik saylovlariga qo‘ymaslik bo‘yicha hukm chiqardi. AQSh konstitutsiyasining «isyon va qo‘zg‘olonda qatnashgan shaxslar davlat lavozimini egallamasligi» to‘g‘risidagi tuzatishi hukm uchun asos qilib olingan.

2021 yil 6 yanvar kuni Tramp tarafdorlari Vashingtondagi Kapitoliy va Kongress binosiga bostirib kirib, Bayden g‘olib bo‘lgan saylov natijalaridan norozi ekanini bildirgandi. Sud sobiq prezident Trampning bu isyonda ehtimoliy aloqasini hisobga olib, unga saylovda ishtirok etishni taqiqladi.

Shu tariqa, Tramp AQSh konstitutsiyasi 14-tuzatishiga ko‘ra saylovda ishtirok etishi noqonuniy deb topilgan mamlakat tarixidagi ilk nomzodga aylandi. Bungacha ham boshqa sudlar bir necha marta sobiq prezidentni saylov byulletenlaridan nomini o‘chirishga harakat qilgan, lekin bu urinishlar muvaffaqiyatsiz chiqqandi.

Kolorado sudi hukmi AQSh Oliy sudi tegishli apellyatsiya arizasini ko‘rib chiqishga ulgurishi uchun 2024 yil 4 yanvardan kuchga kiradi.

Sudyalar ikkiga bo‘lindi

Kolorado shtati Oliy sudining 7 nafar sudyasi Trampga qarshi ishda ikkiga bo‘lindi deyish mumkin. Oxir-oqibat ovozlar 4:3 ko‘rinish olib, Trampga «AQSh hukumatiga qarshi zo‘ravonlikka aloqadorligi uchun» 2024 yilgi saylov byulletenlarida nomi ko‘rsatilishi taqiqlandi.

Bu hukm Kolorado shtat sudining avvalgi qarorini bekor qiladi. Oldingi hukmda 14-tuzatish chindan isyonda qatnashganlarga davlat lavozimini egallashni taqiqlashi, ammo bu tuzatishni amaldagi prezidentlarga nisbatan ishlatib bo‘lmasligi aytilgandi. Chindan o‘sha vaqtda Tramp mamlakat prezidenti hisoblanar, 14-tuzatishda esa cheklov prezidentlarga ham amal qilinishi aniq keltirilmagan. Avvalgi sud hukmida «Tramp o‘z tarafdorlarini zo‘ravonlikka chorlagani», lekin u prezident sifatida «AQSh mas’ul mulozimi» bo‘lmagani, bu esa uni yuqoridagi tuzatishga ko‘ra diskvalifikatsiya qilish imkonini bermasligi aytilgan.

Trampning advokatlari Kapitoliydagi tartibsizliklar isyon deb qabul qilinadigan darajada jiddiy bo‘lmaganini aytadi. Ularning fikricha, o‘sha kuni Trampning Vashingtondagi tarafdorlari oldida qilgan chiqishi uning so‘z erkinligi to‘g‘risidagi qonunda mustahkamlangan huquqlaridan foydalanishdir. Ammo Kolodaro sudining aksar vakillari bunday fikrda emas. Ularning aytishicha, aynan Trampning tarafdorlari oldida qilgan chiqishi ularni tartibsizlikka undagan.

Sobiq prezidentning advokatlari sudyalar unga saylovda ishtrok etishni taqiqlay olmasligini aytgan. Hukmga qarshi chiqqan uch sudyadan biri bo‘lgan Karlos Samur ham shunday fikrda. Unga ko‘ra, hukumat hech bir fuqaroni ma’lum qonuniy tartibsiz davlat lavozimini egallash huquqidan mahrum qilolmaydi.

«Agar nomzod o‘tmishda dahshatli jinoyatni sodir etgani yoki isyonda qatnashganini bilsak ham, uni davlat lavozimini egallash huquqidan mahrum qilish uchun kerakli huquqiy jarayonni amalga oshirish kerak», deb yozdi sudya.

Yodda tutish kerakki, Kolorado shtati sudi qarori faqat shtatdagi kelasi yil 5 martda o‘tadigan respublikachilar praymeriziga aloqador bo‘lib, shtatdan tashqariga taalluqli emas. Lekin bu Trampning 2024 yil 5 noyabrda o‘tadigan prezidentlik saylovi oldidan reytingiga jiddiy ta’sir qilishi ham mumkin.

Shuningdek, shtatdagi byulletenlarda Tramp nomzodi ko‘rsatilmasligi ham sobiq prezident uchun kichik bo‘lsa ham muammo tug‘diradi. Axir Koloradoda 6 million odam yashaydi. Boshqa tomondan bu shtat azaldan demokratlarni qo‘llab kelgani uchun Bayden u yerda Trampning holatidan qat’i nazar g‘olib bo‘lishi haqiqatga yaqin. Avvalgi saylovda Tramp Koloradoda katta farq bilan yutqazgan.

«Nodemokrat qaror»

Trapmga qarshi Koloradodagiga o‘xshash ayblovlar Nyu-Hempshir, Minnesota va Michiganda ham ilgari surilgan, ammo ularning barchasi muvaffaqiyatsizlikka uchragan.

Tramp jamoasi Kolorado shtati sudi qarorini nodemokratik deb atab, bu bo‘yicha AQSh Oliy sudiga murojaat qilinishini ma’lum qildi. «Demokratik partiya yetakchilari ijtimoiy so‘rovlarda Trampning ustunligi sabab qo‘rqib qolishgan. Ular Baydenning sharmandali prezidentligiga ishonch yo‘qligini bilib, amerikalik saylovchilar uni noyabrda ofisidan haydab solishidan xavotirga tushishmoqda», degan Tramp saylov kampaniyasi vakili Stiven Chang.

Respublikachilar partiyasi vakillari ham Kolorado sudi qarorini tanqid qilgan. Xususan, Vakillar palatasi spikeri Mayk Jonson buni bir partiya manziliga qilingan hujum deb atadi.

«Siyosiy qarashlaridan qat’i nazar hech bir fuqaroga barcha ijtimoiy so‘rovlarga ko‘ra respublikachilar praymerizida yetakchilik qilayotgan sobiq prezidentni qo‘llash taqiqlanmasligi kerak», degan u.

Kolorado sudiga holat bo‘yicha murojaat qilgan, o‘zini «Vashington etikasi uchun mas’ul fuqarolar» deb ataydigan guruh esa hukmni olqishlagan. «Bu nafaqat tarixiy va odil qaror, balki kelajakdagi mamlakatimiz demokratiyasini himoya qiluvchi qaror bo‘ldi», dedi guruh yetakchisi Noa Bukbinder.

Sobiq prezidentga qarshi faollar bu qarordan diskvalifikatsiya qamrovi kengayishi uchun foydalanib, ishni AQSh Oliy sudigacha olib borishmoqchi. Ammo bu ishni AQShdagi eng yuqori huquqiy tashkilotgacha olib chiqish natija berishi qiyin. Chunki mamlakat Oliy sudida konservatorlar 6:3 nisbat bilan yaqqol ustunlikka ega. Hay’atdagi uch sudyani Trampning o‘zi tayinlagan.

14-tuzatish nega qabul qilingan?

Kolorado sudi Trampga saylovda ishtirok etishni taqiqlashiga asos bo‘lgan AQSh konstitutsiyasiga kiritilgan 14-tuzatish mamlakatdagi fuqarolik urushidan keyin ratifikatsiya qilingan. Ushbu tuzatishning 3-bo‘limi janubiy shtatlar ittifoq tarkibiga qaytganidan keyin ayirmachilar yana davlat lavozimini egallay olmasligi uchun qo‘llangan.

14-tuzatish amalda Kongressda ishlagan Konfederatsiya prezidenti Jyefferson Devis va uning vitse-prezidenti Aleksandr Stivensga nisbatan qo‘llangan. Ammo o‘shandan keyin bu tuzatishga deyarli murojaat qilinmagan.

Ma’lumot uchun, sobiq prezident Trampga qarshi yana 4 ta jinoiy ish ochilgan. Xususan, bitta federal ish. Jorjiyadagi ko‘riladigan ish esa aynan saylov natijalarini tan olmaslik bilan bog‘liq.

Demokratlar xursand emasmi?

Koloradodagi ish tashkilotchilari bo‘lgan liberallar va Trampga qarshi respublikachilar bayram qilayotgan bo‘lsa ajab emas. Ammo Tramp bilan kurashga tayyorlanayotgan shtatdagi demokratlar bu holatga ehtiyotkorlik bilan yondashmoqda. Axir bu ular kutgan jang emas-da. Masalan, Kolorado davlat kotibi Jyena Grisvold avvalroq Trampga shtatdagi saylovoldi dasturlarda qatnashishni taqiqlashdan bosh tortgandi. U sud hukmiga quruqqina munosabat bildirdi. Shtatdagi boshqa mashhur demokratlar ham sud hukmiga shunday munosabat bildirishdi yoki umuman indamay qo‘yaqolishdi.

Konstitutsion huquqlar bo‘yicha professor Samyuel Issaharoffning fikricha, prezidentlikka nomzod shtatlarda alohida tanlanishi demokratiyaga xos emas. «Prezidentlikka milliy nomzod shtatlarda turlicha bo‘lishi to‘g‘ri emas. Bu demokratik tartibning parchalanishi bo‘ladi», degan u. Professorning fikricha, AQSh Oliy sudi ko‘p ishlarda Trampning foydasiga qaror chiqarmagan bo‘lsa-da, bu holatda uni qo‘llaydi. Gap Oliy suddagi konservatorlar ustunligida ham emas. Professorga ko‘ra, sudyalardan hech biri o‘z nomi saylovchilar tanlovini cheklash bilan bog‘lanishini istamaydi.

O‘z navbatida, demokratlar Tramp Kolorado shtat sudi hukmidan ularga bosim o‘tkazishda foydalanishi mumkinligidan xavotirda.

Trampning partiyadoshlari esa ushbu holatda yana uni qo‘llashdi. 2024 yilgi saylovlarda respublikachilar partiyasidan nomzodini ko‘rsatmoqchi bo‘layotgan Florida gubernatori Ron DeSantis Kolorado shtati sudining hukmini mansab lavozimini suiiste’mol qilish deb atadi. Yana bir respublikachi nomzod Vivek Ramasvami esa Koloradodagi saylov byulletenlaridan o‘z ixtiyoriga ko‘ra nomzodini olib tashlashga tayyorligini aytdi.

Kolorado Respublikachilar partiyasi esa shtatdagi praymeriz saylovlarini umuman bekor qilib, kokus jarayoniga o‘tishi bilan tahdid qildi. Bu jarayonda respublikachilar yagona partiya nomzodini bir yerga to‘planib shunchaki qo‘l ko‘tarish usuli bilan tanlab oladi.

Respublikachilar partiyasi ichida Trampni saylovga ko‘ymaslikni istaydiganlar ko‘p, ammo bunday yo‘l bilan emas. «Biz bunga to‘g‘ri yo‘l bilan erishmoqchimiz. Sudyalar saylov byulletenlarida kim bo‘lishi yoki bo‘lmasligini hal qilishi biz istayotgan narsa emas», degan respublikachilar ichidagi Trampning asosiy raqiblaridan biri bo‘lmish Janubiy Karolina shtati gubernatori Nikki Heyli.

Trampning tanqidchilari u Kapitoliyga hujum uchun jazosiz qolayotganini tanqid qilib kelishadi. Balki Kolorado sudi hukmi Trampni jazolashga urinish bo‘lishi mumkin, lekin ayni damda bu hukm uning zarariga emas, foydasiga ishlashi ehtimoli yuqori...