110 yil oldin Birinchi jahon urushi boshlangandi - g‘ayriinsoniy, qonli va dunyoni butunlay o‘zgartirgan urush

Roppa-rosa 110 yil muqaddam, 1914 yil 28 iyulida, Birinchi jahon urushi boshlangandi. Yevropada Ikkinchi jahon urushini emas, aynan o‘sha urushni buyuk urush deb atashadi. Rossiya hukumati vakillari Ukrainaga bosqinni muhokama qilishda Ikkinchi jahon urushi davridagi voqealar bilan taqqoslar qilishni xush ko‘rishadi, ammo tarixchilar va harbiy ekspertlar Rossiya-Ukraina mojarosi rivojida ko‘proq Birinchi jahon urushi frontlaridagi voqealar bilan o‘xshashliklarni ko‘rishadi. Qaysidir ma’noda, orasini butun bir asr ajratib turgan ikki urush haqiqatan ham o‘xshashib ketadi: ularning ikkisi ham — o‘z tashabbuskorlari ritorikasida «mudofaa xarakteridagi urush» deb ataladi, harbiy harakatlar ko‘pga cho‘zilgan, xandaqlar qazilgan va haddan tashqari qonli. «Meduza» Birinchi jahon urushi davriga oid fotosuratlarni jamladi — ular XX asr boshida dunyo qanday qilib imkonsiz bo‘lib tuyulgan g‘ayriinsoniy va sovuq qonli urushga to‘qnashgani haqida.

Avstriya ersgersogi Frans Ferdinand Bosniya serblaridan bo‘lgan, «Mlada Bosna» («Yosh Bosniya») inqilobiy harakati a’zosi Gavrilo Prinsip tomonidan o‘ldirilishi Birinchi jahon urushi boshlanishi uchun bahona (sabablar ancha murakkabroq edi) bo‘lgandi. Bu hodisa 1914 yil 28 iyun kuni Sarayevoda ro‘y beradi. Avstriya-Vengeriya taxti vorisi Ferdinand markazi Avstriya, Vengriya va slavyan yerlaridan markazi Vena bo‘ladigan federatsiya tuzmoqchi edi. «Mlada Bosna» janubiy slavyan xalqlari bir davlat — Buyuk Serbiyaga birlashishi tarafdori edi. Mazkur fotosuratda 1914 yil 5 iyul kungi qo‘lga olish jarayoni aks etgan — ammo, bugungi kunga kelib tarixchilar taxmin qilishicha, o‘shanda Prinsip emas, tasodifiy o‘tkinchi ushlangan. Nima bo‘lganda ham, bu kadrdan Avstriya-Vengriyada propaganda maqsadlarida keng foydalanilgan. 

Rossiya imperiyasi Birinchi jahon urushi boshlanishida muhim rol o‘ynagan. Iyul inqirozi chog‘ida, hali Yevropa mojaroni diplomatik yo‘l bilan hal qilishga urinayotganida, 1914 yil 26 iyul kuni, Nikolay II maxfiy tarzda safarbarlik boshlaydi — «urush davriga tayyorgarlik»ni. O‘sha vaqtda Serbiya hali Avstriya qo‘ygan ultimatumni rad etmagandi ham. Rossiyada yalpi safarbarlik 29 iyul kuni e’lon qilinadi — o‘sha kuni german kayzeri Vilgelm Nikolay II ga yo‘llagan telegrammasida tinchlik yoki urush foydasiga yakuniy qaror qabul qilinishi uchun mas’uliyatni Rossiya imperatori zimmasiga yuklaydi. 1 avgust kuni Germaniya Rossiyaga urush e’lon qiladi. Fotosuratda — Rossiya imperiyasining Birinchi jahon urushiga kirishini qo‘llab-quvvatlab o‘tkazilgan aksiya (sanasi aniq emas). 

Urush boshlangan mahalda Uchlar ittifoqi (Germaniya, Avstriya-Vengriya, Italiya) va Antanta ittifoqi (Buyuk Britaniya, Rossiya, Fransiya) vakillarining asosiy qurollari miltiq, pulemyot va revolverlar edi. Aviatsiya avvaliga juda sust rivojlanadi (jang qilayotgan mamlakatlarning har birida o‘rtacha 150–250 tadan samolyot bo‘lgan) va asosan razvedka uchun foydalaniladi, ammo vaqt o‘tib samolyotlar ham janglarda qatnasha boshlaydi: samolyotlarga statsionar pulemyotlar o‘rnatiladi, ulardan qo‘l bilan bomba tashlashga o‘tiladi. Artilleriya ham faollik bilan taraqqiy etadi — ishlab chiqarish hajmi oshadi (xususan, 1916 yilda Somma daryosi bo‘yidagi janglarda ittifoqchilar haftasiga bir yarim milliondan ortiq snaryad uchirishgan) va zarbasi kuchliroq bo‘la boshlaydi. 

Birinchi jahon urushi Avstriya Serbiyaga urush e’lon qilishi bilan boshlangan bo‘lsa-da, birinchi yilda bolqon davlati hududida hech qanday harbiy faollik kuzatilmagandi. Ammo 1915 yil kuzida Antantaga qarshi urushga Bolgariya qo‘shiladi: ushbu davlat armiyasi Serbiyaga bostirib kirib, serb qo‘shinini Albaniyaga chekintiradi, ularni qo‘llab-quvvatlab turgan ingliz-fransuz qo‘shini — Gretsiyaga ketishga majbur bo‘ladi. Serbiyaning qulashi Markaziy derjavaga (Italiya Antanta safiga o‘tib ketganidan keyin yuzaga kelgan Germaniya, Avstriya-Vengriya, Usmoniylar imperiyasi va Bolgariya ittifoqi) quruqlik orqali Turkiyaga to‘g‘ridan to‘g‘ri yo‘l ochadi.

Ena bo‘yidagi janglarda g‘olib tomon bo‘lmaydi. Urushning uzoq vaqt cho‘zilgan pozitsion bosqichi — qonli va natijasiz turg‘un urush aynan shu yerdan boshlangandi. 

Birinchi jahon urushi davrida Sharqiy Prussiyaning Darkemen shahri atrofida 1914 yil kuzidan 1915 yil fevraliga qadar juda ko‘p janglar bo‘lib o‘tgan. Bu vaqtda qo‘l pulemyoti stanoklisi o‘rnini egallagan va o‘sha janglardagi asosiy qurolga aylangandi. Ushbu qurol tufayli piyoda bo‘linmalarning o‘t ochish qobiliyati va mobilligi oshgan. 

Rossiya imperiyasi qo‘shini ikki frontda jang qilgan — Sharqiy frontda Avstriya-Vengriya armiyasiga qarshi va Kavkazda turklar bilan. 1914 yilda Rossiya Galitsiya jangida g‘alaba qozonib, amalda Sharqiy Galitsiyani to‘liq va G‘arbiy Galitsiyani qisman egallaydi (bu bugungi Ukrainaning g‘arbiy qismi bo‘lib, o‘sha vaqtda Avstriya-Vengriya tarkibiga kirgan). Rossiya armiyasining yana bir muvaffaqiyati 1916 yil iyunida Brusilov qo‘shinlarining yorib o‘tishi bo‘lgandi — bu Birinchi jahon urushida yo‘qotishlar soni bo‘yicha eng yirik amaliyot edi (uch yarim oy ichida ikki millionga yaqin kishi halok bo‘lgan). Natijada Rossiya Bukovina va Janubiy Galitsiyani egallaydi, Germaniya esa G‘arbiy frontdan kattagina kuchlarini Sharqiy frontga o‘tkazishga majbur bo‘ladi — bu esa Fransiyadagi ittifoqchilar holatini ancha yengillashtiradi. 

Britan va fransuz qo‘shinlari bir bo‘lib, nemislarga qarshi olib borgan janglar 1916 yil iyulidan noyabriga qadar davom etgan — bu muddat ichida 1 milliondan ortiq kishi halok bo‘lgan va yaralangan. Sommadagi jang tanklar qo‘llangan ilk jang bo‘lgandi; unda aviatsiya ham muhim rol o‘ynagan. Jangdan keyin strategik tashabbus Markaziy derjavadan Antantaga o‘tadi — va bu nemis qo‘shinlarining ruhiy holati va jangovarligiga ta’sir ko‘rsatadi. 

Jang davomida qo‘mondonlik xatosi tufayli Rossiya bo‘linmalari tor-mor etiladi va 50 ming kishi asir tushadi, ular orasida to‘qqiz general ham bor edi. Ammo Germaniya bu g‘alabaga erishish va Sharqiy Prussiyani saqlab qolish uchun regionga G‘arbiy frontdagi qo‘shinlarning bir qismini olib o‘tishga majbur bo‘lgandi — natijada Fransiyani tezlik bilan egallab olish imkoniyati qo‘ldan boy beriladi. Aynan Tannenberg yaqinidagi jangdan keyin Birinchi jahon urushi ikki frontdagi uzoq cho‘ziladigan urushga aylanadi. 

Aynan Birinchi jahon urushi yillarida xandaqlar urushlarning odatiy elementiga aylanadi. Nemislarning okoplari ittifoqchilarning doimo yomg‘ir suviga to‘ladigan va texnikalar tiqilib qoladigan okoplariga qaraganda kengroq va yaxshi mustahkamlangan bo‘lardi. 

«Blyuher»da 768 kishi halok bo‘ladi. Britan floti jangda g‘olib chiqadi. Birinchi jahon urushi vaqtida dengizda ham qator muhim janglar bo‘lib o‘tgan — masalan, 1915 yilgi Dardanell operatsiyasi va butun urush davomida eng yirik dengiz jangi bo‘lgan, 1916 yil Daniyaning Yutlandiya yarimoroli sohillari yaqinida bo‘lib o‘tgan jang. Bundan tashqari, «cheklanmagan suvosti urushlari» olib borilardi. 

Aerostatlar mojaroning barcha vakillari tomonidan artil­leriyani kuzatish, shuningdek razvedka va harbiy aloqa vositasi sifatida qo‘llanardi. Xususan, urush boshida Germaniyada faqat 27 ta aerostat bo‘lgan bo‘lsa, urush oxiriga kelib — 214 ta bo‘lgan; Fransiyada — urush boshida 12 ta, oxirida 200 ta; Rossiyada — urush boshida 27 ta, oxirida 83 ta edi. 

Birinchi jahon urushi pozitsion tus olgani uchun, yurish operatsiyalari ko‘p hollarda samarasiz yoki imkonsiz edi. Raqib mudofaasini yorib o‘tish uchun harbiylar tarixda ilk bor zaharlovchi moddalardan foydalana boshlaydi — ko‘zdan yosh sizdiruvchi gazdan tortib o‘ta zaharli xlor, fosgen va ipritgacha. 

Urushga AQSh qo‘shilgach, «Mavritaniya» minglab amerikalik askarlarni Yevropaga tashigan. Layner 1919 yilda fuqarolik xizmatiga qaytadi. 

Kambre atrofidagi jang tarixga tanklar keng miqyosda qo‘llangan ilk jang sifatida kiradi — bu o‘sha urushning yangi va muhim quroli bo‘lgandi. 1917 yil 20 noyabridan 6 dekabriga qadar ingliz qo‘mondonligi Germaniya armiyasining mudofaa pozitsiyalarini yorib o‘tish uchun ilk marta tanklar bilan (476 ta) yopirilma hujum o‘tkazadi. Dastlabki urinishdagi muvaffaqiyatga qaramay, britanlar Germaniya frontini yorib o‘ta olmaydi.

Arras yaqinidagi yurish ittifoqchilarga germaniyaliklar mudofaasiga chuqur kirishga imkon beradi: britanlar qator hududlarni egallab oladi va dushman armiyasining katta kuchlarini o‘ziga jalb etadi — bu esa Ena daryosi bo‘yida boshqa bir keng ko‘lamli yurish amaliyoti o‘tkazayotgan (Nivel yurishi) fransuzlar holatini yaxshilaydi. Ammo Arras atrofidagi yurishdagi muvaffaqiyatni rivojlantirishning imkoni bo‘lmaydi, Ena bo‘yidagi janglar esa ma’nosiz qurbon berish ramziga aylanadi (ikki tomondan 300 mingdan ortiq harbiylar halok bo‘lgan). 

Urush boshida Germaniya va Avstriya-Vengriya bilan Uchlar ittifoqi tarkibida bo‘lgan mamlakat rasman betaraflik saylaydi, ammo 1915 yilda Antanta tomoniga o‘tadi. Italiya front butun Avstriya-Italiya chegarasi bo‘ylab cho‘zilgan, bu hududdagi janglar ham G‘arbiy frontdagi kabi pozitsion tus olgandi. 

Sharqiy frontda birodarlik holaatlari 1916 yildan ommaviy tus oladi, 1917 yil pasxa haftasida esa unda yuzdan ortiq polklar ishtirok etadi. Bolsheviklar hokimiyatga kelishgach, Rossiya armiyasida bunday birodarlik rag‘batlantirila boshlanadi: yangi hukumat shu tariqa frontdagi qurbonlar sonini kamaytirishga, urush yakunlanishi va Germaniyadagi inqilobni yaqinlashtirishga umid qilishadi. Lenin birodarlikni «ommaning inqilobiy tashabbusi, mazlum toifalarning vijdoni, zakovati va jasorati uyg‘onishining namoyon bo‘lishi» deb atagan. 

Yugoslaviyaning 1924 yilgi rasmiy ma’lumotlariga ko‘ra, Birinchi jahon urushi yillarida serb armiyasining 365 ming harbiysi halok bo‘lgan. Tinch aholi orasidagi yo‘qotishlar bo‘yicha aniq ma’lumotlar yo‘q, ammo 1915 yilning o‘zida tif epidemiyasi tufayli 150 ming serb halok bo‘lgani ma’lum. 

Bu yerda beshta yirik jang bo‘lib o‘tgan: 1915 yilda nemislar tarixda ilk bor kimyoviy qurol — xlor qo‘llagan — bu 1917 yilda ham takrorlangan, shuningdek qurol sifatida ko‘zdan yosh sizdiruvchi gaz, yoki iprit ham qo‘llangan. So‘nggi jang 1918 yil oktyabrda — urush yakuniga bir oy qolganida bo‘lib o‘tgan.