Utilizatsiya yig‘imining oshirilishi. Bu O‘zbekistondagi ekologik vaziyatni yomonlashtiradi

Joriy yilning 1 mayidan boshlab ishlab chiqarilganiga 3 yildan oshmagan elektromobillar uchun utilizatsiya yig‘imi BHMning 30 baravaridan 120 baravarigacha, ya’ni amaldagi 11 mln so‘mdan 45 mln so‘mgacha oshiriladi. Xo‘sh, ushbu qarorning O‘zbekiston ekologiyasiga ta’siri qanday bo‘ladi?

So‘nggi paytlarda nafaqat O‘zbekiston, balki butun dunyoda iqlim muammolari har qachongidan-da faollashgan: avvallari sersuv bo‘lgan vohalar cho‘lga aylanib ulgurdi, odamlar ichimlik suv uchun yaxshigina pul to‘lashyapti, havoning global isishi natijasida uzoq yillik muzliklar shiddat bilan erib ketyapti. 

IQair portali ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi yillarda O‘zbekistonda havo sifati keskin yomonlashgan. Xususan, poytaxt Toshkent azaldan havosi iflos bo‘lgan Hindiston va Pokiston shaharlarini ortda qoldirgan kunlarning ham guvohi bo‘ldik.  

Ushbu muammoning bir qator sabablari bor. Masalan, poytaxtda avtotransport vositalaridan foydalanish darajasi respublikaning boshqa hududlariga qaraganda ancha yuqori. Milliy statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2024 yilning 1 yanvar holatiga O‘zbekistonda har 1000 kishiga 103 ta yengil avtomobil to‘g‘ri keladi va Toshkent shahri respublikadagi boshqa shahar va hududlarga qaraganda eng ko‘p avtomobilga ega shahardir. Bu esa tabiiyki, yoqilg‘i iste’moli natijasida havoning ifloslanishiga sabab bo‘ladi. 

Elektromobillar va an’anaviy avtomobillarning tabiatga ta’siri

Dunyoning rivojlangan davlatlari tajribalariga yuzlansak, aholi zich va ko‘p bo‘lgan joylarda ekologik barqarorlikni saqlash uchun, jamoat transportlarini samarali yo‘lga qo‘yish va aholining elektromobillardan foydalanishini qo‘llab-quvvatlash tizimi mavjud. Bunda jamoat transportlari aholiga qulayligi hamda narx siyosatining qat’iy tartibga solinganligi bilan ham ajralib turadi. Koreya Transport instituti tomonidan 2023 yilda e’lon qilingan hisobotga ko‘ra, dunyoning aholi soni ko‘p bo‘lgan shaharlarida jamoat transport tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan, bunda Xitoyning Hongkong shahri reytingda 1-o‘rinni egallagan. Shveytsariyaning Tsyurix shahri esa 2-o‘rinda, Shvetsiya poytaxti Stokgolm esa 3-o‘rinda qayd etilgan. Shaxsiy avtomobillarga qaraganda jamoat transportlari havo ifloslanib ketishining oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, aholining elektromobillardan keng foydalanishi ham havo barqarorligini saqlab qolishda ahamiyatga ega. Yonilg‘i bilan harakatlanuvchi avtomobil va elektromobillarning tabiatga ta’sirini birgina quyidagi ma’lumotlar orqali solishtirishning o‘zi kifoya:

Elektromobillar elektr energiyasi hisobiga yurishi natijasida harakatlanganda havoga karbonat angidrid (SO2) gazini chiqarmaydi. An’anaviy benzin/dizelli avtomobillar esa bir kilometr masofaga harakatlanganda havoni o‘rtacha 150-200 gramm miqdorda karbonat angidrid gazi bilan zaharlaydi.

Elektromobillarda yonilg‘i yonish jarayoni yo‘qligi hisobiga NOx (azot oksidlari sinfiga kiruvchi ifloslantiruvchi modda) kabi zaharli zarrachalar ishlab chiqarilmaydi. Bu ko‘rsatkich an’anaviy avtomobillarda 1 kilometrga o‘rtacha 0,05-0,15 grammni tashkil etadi, ya’ni ular ana shu miqdorda PM10 va PM2,5 zarrachalarini havoga chiqaradi.

Elektromobillarning ommaviylashishi to‘xtaydimi?

Yoqilg‘i narxlarining qimmatlashayotgani fonida O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda elektromobillar xaridi anchagina oshdi. Masalan, 2021 yilda mamlakatga 809 dona elektromobil import qilingan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2024 yilda 24 ming 95 donaga yetgan. Bu esa yashil energetikaga o‘tishda muhim omillardan biri hisoblanadi. Ammo so‘nggi paytlarda kiritilgan cheklovlar fonida import qilish sekinlasha boshladi. Masalan, joriy yilning yanvar oyida mamlakatga 613 dona elektromobil olib kirilgan, bu o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 2,5 barobarga kam. Piskentdagi poligonda texnik sinovlarning boshlanishi ortidan yuz berdi.

May oyidan boshlab utilizatsiya yig‘imining oshirilishi elektromobillar importini yanada kamaytirishi mumkin. Aholi xarid quvvatiga umuman to‘g‘ri kelmaydigan to‘lov tizimi xorijdan elektromobillar importining keskin kamaytirishi barobarida mamlakatdagi monopol avtosanoatni ham qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. 

Boshqa mamlakatlarda ham utilizatsiya yig‘imi bormi?

Yevropa Ittifoqi davlatlarida aniq belgilab qo‘yilgan utilizatsiya to‘lovlari mavjud emas. Xususan, Italiyada mahalliy ishlab chiqarilgan va import bo‘layotgan elektromobillardan utilizatsiya yig‘imi undirilmaydi. Xuddi shunday, Germaniyada ham iste’molchilardan utilizatsiya uchun to‘lov olinmaydi, faqatgina ishlab chiqaruvchi kompaniyalar va import qiluvchilar elektromobil batareyalarini xavfsizlantirishga javobgar. Niderlandiyada esa aholining elektromobillar xaridini qo‘llab-quvvatlash uchun 2024 yil 1 yanvardan boshlab, har bir elektromobillar uchun utilizatsiya yig‘imi miqdori 22,5 yevrodan 20 yevrogacha pasaytirilgan. Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari Indoneziya, Malayziya, Filippin va Tailandda ham iste’molchilardan na utilizatsiya to‘lovlari undiriladi, na boj to‘lash talab qilinadi. Ya’ni xorijdan import qilinayotgan elektromobillar uchun hech qanday to‘lovlar mavjud emas. 

Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, ayni paytda ko‘plab davlatlar yashil energiya tizimini rivojlantirish maqsadida aholining an’anaviy avtomobillar o‘rniga elektromobillar xarid qilishini qo‘llab-quvvatlayapti. O‘zbekistonda esa turli xil tarif va notarif cheklovlar yuzaga keltirish ortidan importni cheklashga bo‘lgan urinishlar amalga oshirilyapti. Bu esa shundoq ham havo sifati yildan yilga yomonlashib ketayotgan sharoitda vaziyatni yanada murakkablashtirishi mumkin.

Qodirjon Eshonqulov,
Janubiy Koreyaning Ajou universiteti magistranti.