«Begonalar zulm qilgani yo‘q, ammo o‘zimiznikilardan yordam kutmay qo‘ygandik» - sudjaliklar

Ishg‘ol davomida Sudja aholisi o‘z yaqinlari bilan aloqadan mahrum bo‘ldi, ko‘pchilik bedarak yo‘qolganlar ro‘yxatiga kiritildi. Rossiya qo‘shinlari mudofaasi va Ukraina armiyasi hujumi davomida ko‘p odamlar halok bo‘ldi, ayrimlari esa tibbiy yordam yo‘qligi tufayli hayotdan ko‘z yumdi.

Mustaqil jurnalistlar kooperativi «Bereg» Sudjadagi ishg‘ol davrini boshidan kechirgan mahalliy aholi vakillari — Aleksey va uning qizi Yelena bilan suhbatlashdi. Ular Ukraina qo‘shinlari shaharni tark etgandan keyin Kurskka evakuatsiya qilingan.

«Ilk ukrain shturmchilari orasida bizni „Putin rejimi“dan himoya qilishini aytgan yigit ham bor edi»

Yelena, 49 yoshda: Men bu yerda do‘konda sotuvchi bo‘lib ishlardim. Oltinchi avgust kuni Goncharovka hududiga o‘q uzilgani haqida eshitdik, ammo baribir ishga chiqib, vaziyatni bilishga harakat qildim. Yo‘lda ketarkanman, qaltirab turgandim. Do‘konga yetib borganimda rahbariyat: «Yelena, hamma o‘z transportida Kursk oblast markaziga — chegaradan uzoqroqqa ketib qolgan. Hamma narsa yopiq, uyingga bor», dedi. Ortga qaytar ekanman, raketalar uylar ustida uchib o‘tayotganini ko‘rdim — bu juda qo‘rqinchli edi.

Aleksey, 77 yoshda: Dastlabki kuni ketishni xohlamadik, chunki biz himoyaga umid qildik. Televizorda bu faqat bir necha kunlik holat ekanini aytishardi. Borish-kelish tashvishlarini o‘ylab, qolishga qaror qildik — buni boshqa shaharda yashaydigan o‘g‘limga ham aytdim. Ertasiga esa otishmalar boshlandi va ukrain askarlari paydo bo‘ldi. Men soat yettida tovuqlarni oziqlantirish uchun ko‘chada edim. Bizda o‘z xo‘jaligimiz bor. Shunda ko‘p qavatli uyimizning ayvon qismida askarlar turganini ko‘rdim. Ular mendan Rossiya askarlarini ko‘rgan-ko‘rmaganimni so‘rashdi. Men yo‘q deb javob berdim. Keyin uyga, kvartiraga kirib tekshirishdi, so‘ngra boshqa uylarni ham ko‘zdan kechirishdi. Ilk paytda e’tibor bermagandim, lekin keyin ularning yelkalarida moviy doiralar tushirilgan bog‘lamalarni ko‘rib, ukrain askarlari shaharda ekanini tushunib yetdim.

Yelena: Ilk shturmchilar orasida kvartiraga kirganlaridan biri bizga «Putin rejimi»dan himoya qilishini aytdi. U: «Hammasi yaxshi bo‘ladi, xavotir olmang. Biz tinch aholiga qarshi urushmayapmiz, ayollarni zo‘rlamaymiz, bolalarni o‘ldirmaymiz, sizlarning askarlaringizdek emasmiz», deb gapira turib, yig‘ladi. Bu dahshatli holat edi.

Aleksey: Shaharni egallashganidan keyin o‘g‘lim bilan bog‘lana olmadim. Hech qanday aloqa yo‘q edi. Oltinchi avgustdan boshlab, svet, gaz va suvsiz qoldik. Mustaqil ravishda ketishning ham iloji yo‘q edi: men va xotinim ikkinchi guruh nogironlarimiz, qizimiz ham biz bilan. Qanday qilib ketamiz? Bizda shaxsiy transport yo‘q, yordam kutishning ham mavridi emasdi. Ko‘p qavatli uyimizda 42 ta kvartira bor edi, biz kabi qolganlar ichida faqat ikki oila bor edi. Ular bilan bu haqda gaplashish ham foydasiz edi: hech kim piyoda ketishga ko‘nmasdi, chunki yo‘llar doimiy ravishda o‘qqa tutilardi.

«Makaronni suvda yumshatib, go‘sht qiymalagichidan o‘tkazib yeyishga majbur bo‘ldik»

Aleksey: Svet, gaz va suvsiz qolganimiz davom etardi va bu holat faqat kechagina (12 mart) tugadi, chunki biz ketish imkoniga ega bo‘ldik. Nima topsak, shuni yerdik, qanday bo‘lsa shunday tayyorlardik: avval boshda ovqatlarni xom holda yeyishga majbur bo‘ldik. Masalan, makaronni suvda yumshatib, go‘sht qiymalagichidan o‘tkazib yerdik, sovuq suv bilan ichardik. Bir muddatdan keyin burjuyka pechkasi topdik va unda ovqat pishirish imkoniyatiga ega bo‘ldik. Uning ichiga yoqish uchun o‘tin solardik. Oqibatda, butun shu oylar davomida uyda faqat oshxona isitilardi.

Ikkinchi yanvar kuni yerto‘laga tushishga qaror qildik. Xotinim deyarli yurolmasdi, otishmalar chog‘ida uni pastga tushirish imkoni bo‘lmasdi. Qishning yarmidan boshlab, oxirgi ikki yarim oy davomida biz shunday yashadik: xotinim doim yerto‘lada qolardi, men va qizim yuqoriga ko‘tarilib, ovqat tayyorlab, yana pastga tushardik. Bu oylar davomida kvartirada bir necha marta oynalar sindi, balkon butkul vayron bo‘ldi, doimiy o‘qqa tutish oqibatida butun uy lang ochiq qoldi.

Yelena: Qish paytida dadam qo‘shni bilan birgalikda singan oynalarni yopishga urinishardi. Kvartira ichi sovuq, onam to‘shakda og‘ir kasal bo‘lib yotardi. Uyda qolishning imkoni yo‘q edi. Shunda yana bir bor snaryad kelib tushdi: dadam hali koridorga qochib o‘tishga ulgurmagandi, oshxonada shamchiroq yerga tushdi, oynalar yana parchalanib ketdi. Chiqib qarasam, dadamning o‘zi yo‘q deb o‘yladim. Ichkariga kirib: «Dada, hammasi joyidami?» dedim. U esa: «Ular bu yerda doim aylanib yurishibdi, endi pana joy topib yugurib o‘tirmayman», dedi.

Aleksey: Shu vaqt davomida deyarli har kuni shturmchilar kelardi. Avval qo‘ni-qo‘shni garajlarini buzib kirishdi, keyin esa tashlab ketilgan uylarni ocha boshlashdi. Ular o‘g‘irlik qilib, talon-toroj qilishardi, garajlarda turgan mashinalarni o‘g‘irlashardi. Ular tez-tez Sumiga ketishardi, bir-birlari bilan almashinib turardi. Har doim uylariga qaytish uchun «sovg‘a» olib ketishardi: yengil mashinalarga turli narsalarni ortib, o‘z vatanlariga olib ketishardi.

Biz bilan ham shunday holat bo‘lgan. Biz kvartirada edik, shu payt ular eshikni buzib kirishga urindi. Men eshikni taqillatib, iltimos qildim: «Buzmanglar». Ular ichkarida odam borligini tushunib, «Qo‘llarni ko‘taring, chiqing», deb buyruq berishdi. Kimlar borligini so‘rashdi, men esa xotinim va qizim bilan ekanimni aytdim. Ularni ham chiqarishimni talab qilishdi. Qizim yig‘lab yubordi: «Men chiqmayman, onamning ahvoli yomon, bu uning holini yanada og‘irlashtiradi». Ular ichkariga kirib, chindan ham xotinim yotib qolganini ko‘rib, boshqa xonalarni tekshirish uchun chiqib ketishdi. Ular har doim biz bilan sof rus tilida gaplashardi, o‘zaro ham shu tilda muloqot qilishardi. Har safar ikki kishi bo‘lib kirishardi.

Ko‘chaga chiqishga majbur edik — chunki tovuq va itlar bor edi, ularni boqish kerak edi. Shunga qo‘shimcha oziq-ovqat ham kerak. Lekin qayerdan olish mumkin? Do‘konlar egasiz qolgan, qulflar buzilgan — xohlaganingizni olish mumkin. Buni talon-toroj deb hisoblamayman, chunki tirik qolish kerak edi. Agar ko‘chada tanish yoki qo‘shnilarni uchratsak, ular bilan faqat bir narsani muhokama qilardik — bu hol qachon tugaydi? Shuningdek, ovqat va yordam haqida ham gaplashardik.

Bu yetti oy davomida ukrain askarlari bizga taxminan olti-yetti marta yordam berishdi – ular uylarga donli mahsulotlar, un, non va boshqa oziq-ovqat tarqatishdi. Ularda biror narsa paydo bo‘lsa, biz bilan bo‘lishishardi. Lekin o‘zimiznikilardan hech qanday yordam olmadik.

Yelena: Men eng zarur oziq-ovqatlarni ishlaydigan do‘konimdan olganman. Biroq, keyinchalik vijdonim yo‘l qo‘ymadi — garchi eshiklari buzilgan bo‘lsa ham, u yerdan yana biror narsa olishni istayotganimni his qilmadim. Butun shu vaqt davomida qo‘shnilar bizga yordam berishdi. Ular biroz chaqqonroq edi, yog‘, konserva kabi mahsulotlarni g‘amlab qo‘yishgandi va biz bilan bo‘lishishdi. Ukrain harbiylari qishloq omborlarini ochib, bizga oziq-ovqat tarqatishdi va «Bu talonchilik emas, biz o‘zimizga hech narsa olmayapmiz, hammasi sizlarga, yenglar», deb aytishdi.

Aleksey: Bilamanki, shu vaqt mobaynida Sudja internatida mahalliy aholiga tibbiy yordam ko‘rsatishgan. Sumidan shifokor kelib, bemorlarni ko‘rikdan o‘tkazgan. Shuningdek, u yerga Sumidan oziq-ovqat olib kelishgan, odamlarni boqishgan. Lekin biz u yerga borishni o‘ylamadik — avvalambor, masofa uzoq edi, u yerga borishning imkoni yo‘q edi. Biz stansiya yaqinida yashardik, internat esa shahar markazida bo‘lib, ikki kilometr yo‘l bosish kerak edi. Qolaversa, yotib qolgan bemorimiz bor edi, uni tashlab qayerga borishimiz mumkin? Men u yerga faqat bir marta bordim – ukrain harbiylaridan shaharda erkin harakatlanish uchun ruxsatnoma olish maqsadida.

Yelena: Odatda bizga [ukrain harbiylaridan] ruxsatnoma berishmasdi va biz ularsiz yurardik. Bir kuni otamni to‘xtatib, hujjatlarini ko‘rsatishni talab qilishdi. U esa ruxsat qog‘ozi yo‘qligini, faqat o‘tin yig‘ish uchun chiqqani, markazga bormagani, faqat aravada bir necha qop o‘tin olib kelganini aytdi. Harbiy esa bu muhim emasligi va keyingi safar albatta ruxsatnoma olishini talab qildi, aks holda «olib ketamiz, biz bilan borasiz» dedi. Lekin shundan keyin bunday holat bo‘lmadi.

Ukrain askarlari to‘p va tanklarni uylar orasida joylashtirishardi. Men dronlarimiz nimadir izlayotgani, tekshiruv o‘tkazayotganini ko‘rardim, keyin esa bomba tashlanardi — hatto ular nishonga olmoqchi bo‘lgan texnika allaqachon ketib bo‘lgan taqdirda ham. Aslida, ular bizga non tashlashsa, yaxshiroq bo‘lardi — boshqa narsalar kerak emasdi.

Bizning uy ukrain harbiylariga qandaydir sabab bilan zarur bo‘lgan, shekilli. Ular hujum qilishdan avvalroq uyimiz uzra dronlar uchayotgani, nimanidir kuzatayotganini bilardik. Ular bizning uyimizni aniq maqsad bilan saqlab qolishgan, bombalashmagan. Balki bu yer ularga qurol-yarog‘ va texnikalarni joylashtirish yoki dronlar uchirish uchun qulay nuqta bo‘lgan.

Eng qo‘rqinchli holat yaqinda, 8 mart kuni sodir bo‘ldi. Bayram kuni bizga «mushakbozlik» hadya qilishdi: ukrain harbiylari ketishdan avval uy ichida snaryadlar qoldirgan — ular portlab, butun to‘rtinchi pod’yezd yonib ketdi. Buni ular ataylab qildimi yoki tasodifan, bila olmayman. Balki ular vaziyat jiddiylashganini tushunib, tezlik bilan qochib ketgan bo‘lishi mumkin.

Men hech kimga tuhmat qilgim kelmaydi. Rostini aytaman: bu vaqt ichida hech kim bizga tahdid qilgani yo‘q. Balki boshqa joylarda qandaydir holatlar bo‘lgan bo‘lishi mumkin, ammo bizga hech kim tegmadi, ular mutlaqo oddiy odamlar edi. Ular bizga na qo‘l ko‘tarishdi, na haqorat qilishdi. Lekin kvartiralarni buzib kirishgani, garajlarni ochishgani, ichidan mashinalarni olib chiqib ketishgani — bu fakt. Menimcha, odamlar bo‘sh kvartiralardan qimmatbaho buyumlarni olishgan. Lekin bu urush — urushda esa har doim shunday bo‘ladi.

Aleksey: Taqdir shunday bo‘ldiki, biz uchun begona bo‘lganlar ziyon yetkazgani yo‘q, lekin o‘zimiznikilardan yordam ham kutishni ham bas qilgan edik.

Yelena: Umid qilamanki, bu hayotimizdagi eng dahshatli voqea bo‘ldi. Lekin Xudo bir kun ham bizdan yuz o‘girmadi, hatto dronlar portlayotganda va atrofda garajlar yonganda ham. Xudodan yomg‘ir yog‘ishini o‘tinib iltijo qilganimni yaxshi eslayman: chunki yog‘och saqlanadigan omborlar o‘t olib ketishi mumkin edi. Va yomg‘ir yog‘a boshladi. Yog‘imiz tugab qolganida esa, qo‘shnim eshikni taqillatib, «Yelena, mana, bizda biroz qolgan, olib qo‘y», deb tashlab ketgandi.

«Shaharchamiz endi yo‘q»

Yelena: Men hech qachon qo‘rqoq bo‘lmaganman. Lekin bu oylarda shuni his qildimki, bu holatdan yo qutulishim, yoki aqldan ozishim kerak edi. Onam va otam menga dalda berishardi: «Agar sen tashlab qo‘ysang, biz nima qilamiz?» deyishardi. Lekin menda kuch qolmagandi. Taslim bo‘lmadim, ammo men aniq sindim. Ich-ichimdan bir cheksiz ojizlik hissi paydo bo‘ldi va u ketmadi. Biz ozod etilishni ham qo‘rqib kutayotgandik — chunki biz rossiyalik harbiylar bunday holatlarda nima qilishini juda yaxshi bilamiz. Hech narsa demoqchi emasman, har kimning o‘z vazifasi bor. Xudoga shukr, bizda dahshatli «tozalash» bo‘lmadi.

Aleksey: Ko‘chada chang-g‘uborga belangan, qorayib ketgan odamlarni (Rossiya harbiylarini) ko‘rdim, ular qo‘llanmalarda yozilganidek, yerosti yo‘laklaridan chiqishardi. Keyin esa kutilmaganda eshik taqillab, «Biznikilar» deb aytdilar: ularning kiyimi boshqacha, yelkalarda qizil tasmalar. Hammasi juda kutilmaganda boshlanib, xuddi shunday kutilmaganda tugadi.

Yelena: Avvaliga [Rossiya harbiylari] shaharda ozchilik edi. Qo‘shnimiz: «Bular go‘yoki biznikilar emasdek, hatto kelib og‘iz ochib so‘zlashishmaydi, hech narsa demaydi», dedi. Keyin esa bu fikri uchun uyatdan yerga kirib ketdi — chunki ular qanday yo‘l bilan bizgacha yetib kelganini eshitib qoldi. Harbiylar bizga yaqin kelib so‘rashishardi, «sizlarni shuncha kuttirib qo‘yganimiz uchun, uzr», deb kechirim so‘rashardi. Qo‘shnimiz buni eshitib, yig‘lab yubordi.

Aleksey: Keyin bizga «yana uch kun sabr qilinglar va sizlar ozod bo‘lasizlar», deb aytishdi. 12 mart kuni qo‘shnilar bizga taom va konservalar berib, «bular endi ukrainlardan emas, biznikilardan», dedi. Xuddi shu kuni yonimizdagi ko‘chada evakuatsiya boshlandi va bizni ham olib ketishdi. Bir harbiy yigit ko‘cha bo‘ylab yurib: «Tinch aholi, evakuatsiya!» deb chaqirardi.

Yelena: Biz hech qanday qattiq jang yoki «ozod qilish» jarayonini ko‘rmadik. Faqat qandaydir onda ko‘chalarda faqat bizning harbiylar qolganini ko‘rdik. Avvaliga hayot davom etayotganiga xursand bo‘ldik. Lekin bizga qolish mumkin emasligini aytishdi: «Chiqish kerak, tozalash ishlari tugasin, shundan keyin qaytasizlar», deyishdi. Men qaytishni istamayman — shahar butunlay yo‘q bo‘lib ketgan. U tiklanguncha qancha vaqt o‘tishini hech kim bilmaydi.

Aleksey: Men esa uyga qaytishni xohlayman. Bu kvartirada 30 yil, Sudjada esa 50 yil yashadim. Endi qayerga boraman? Qayerda yangi hayot boshlayman? Bu mening uyim – u bor va bo‘ladi.