Transchegaraviy suv resurslarini boshqarish: xalqaro huquq va zamonaviy yondashuvlar

Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra, 1,1 milliard odam xavfsiz ichimlik suvidan mahrum, 2,4 milliard kishi adekvat sanitariya xizmatlaridan foydalana olmaydi va yiliga 3,4 million odam, asosan bolalar, suv bilan bog‘liq kasalliklardan halok bo‘ladi. Jahon meteorologik tashkiloti bashoratiga ko‘ra, 2050 yilga kelib dunyo aholisining yarmidan ko‘pi suv tanqisligi mavjud hududlarda yashaydi.

Dunyodagi toza suv zaxiralari juda noteng taqsimlangan. Amazonka havzasi, Rossiyaning Sibir mintaqasi, Kanadaning shimoliy qismi va Skandinaviya mamlakatlari suv boy mintaqalar hisoblansa, Shimoliy Afrika, Yaqin Sharq, Markaziy va Janubi-G‘arbiy Osiyo kabi mintaqalar suv tanqisligi bilan kurashmoqda. Bu notenglik ko‘plab geosiyosiy zo‘riqishlarning asosiy sabablaridan biri hisoblanadi.

Xalqaro suv huquqining rivojlanishi uchta asosiy bosqichni boshdan kechirdi. Birinchi bosqichda har bir davlat o‘z hududidagi suv resurslarini mustaqil ravishda boshqargan, bu transchegaraviy suv konfliktlarini keltirib chiqardi. Ikkinchi bosqichda qo‘shni mamlakatlar orasida suv taqsimoti bo‘yicha ilk ikki tomonlama kelishuvlar paydo bo‘ldi. Uchinchi bosqichda global suv muammolari kompleks yechimlar talab etishini anglab yetildi va xalqaro hamjamiyat tizimli yondashuvga o‘tdi.

1966 yilda qabul qilingan Helsinki qoidalari “adolatli va oqilona foydalanish” konsepsiyasini joriy etdi va transchegaraviy suv havzalarini yagona ekotizim sifatida e’tirof etdi. Garchi bu qoidalar majburiy kuchga ega bo‘lmasa ham, ular keyingi xalqaro huquqiy hujjatlar uchun asos bo‘ldi.

1992 yilga kelib, Rio deklaratsiyasi va Biologik xilma-xillik to‘g‘risidagi konvensiya “ifloslovchi to‘laydi” prinsipini qonuniylashtirdi va ekotizimlar yondashuvini joriy etdi. Konvensiya jamoatchilik ishtirokini talab qilib, xalqaro monitoring tizimini yaratishni nazarda tutdi. 1997 yildagi BMT Konvensiyasi xalqaro suv yo‘llaridan foydalanishning umumiy prinsiplarini kodifikatsiyalab, “sezilarli zarar yetkazmaslik” majburiyatini belgiladi va nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish mexanizmlarini yaratdi. 1999 yilgi Orxus protokoli suv masalalarida shaffoflikni kuchaytirib, aholi ishtirokini ta’minlash va axborot olish huquqlarini kafolatladi. 2004 yilda qabul qilingan Berlin qoidalari barcha suv resurslarini yagona tizim deb qarab, inson huquqlari kontekstida suvdan foydalanish huquqini e’tirof etdi.

Yevropa tajribasi suv resurslarini mintaqaviy boshqarishning ilg‘or modeli hisoblanadi. 2000 yildagi Suv hadli direktivasi havza boshqaruvi prinsipiga asoslanib, barcha suv obektlarida “yaxshi ekologik holat”ga erishishni maqsad qilgan. Natijada Dunay va Reyn daryolarining ekologik holati sezilarli darajada yaxshilandi va transchegaraviy nizolar kamaydi.

Osiyo mintaqasida ham suv resurslari boshqarishi borasida muhim yutuqlar qo‘lga kiritilgan. Janubi-Sharqiy Osiyodagi 6 ta davlat hududidan oqib o‘tuvchi Mekong daryosi bo‘yicha komissiya suv resurslarini taqsimlash va ekologik barqarorlikni ta’minlashda samarali ish olib bormoqda. Hindiston, Bangladesh va Nepal esa Gang-Braxmaputra-Megna havzasidan hamkorlikda foydalanib kelyapti.

Zamonaviy suv diplomatiyasi iqlim o‘zgarishi munosabati bilan yangi yo‘nalishlar kasb etmoqda. Global harorat oshishi sababli muzliklar erishi, yog‘ingarchilikning o‘zgarishi va ekstremal ob-havo hodisalarining ko‘payishi suv resurslari taqsimotini o‘zgartirmoqda. Bu vaziyat davlatlararo hamkorlikni kuchaytirish zaruratini ko‘rsatadi.

Texnologik innovatsiyalar ham suv boshqaruvida muhim rol o‘ynamoqda. San’iy yo‘ldosh monitoringi, raqamli havza modellari va blokcheyn texnologiyalaridan foydalanish – suv resurslarini boshqarishning shaffofligi va samaradorligini oshiryapti. Suvni tuzsizlantirish, qayta ishlash va nanofiltratsiya kabi zamonaviy texnologiyalar suv tanqisligini yengishga yordam bermoqda.

Iqtisodiy mexanizmlar jihatidan suvga narx belgilash, suv bozorlari yaratish va ekotizim xizmatlari uchun to‘lov tizimlari rivojlanmoqda. “Ko‘k obligatsiyalar” kabi moliyaviy vositalar suv infratuzilmasini rivojlantirish uchun investitsiyalarni jalb qilishda samarali ekani isbotlangan.

Shaharlarni rejalashtirishda “shimgich shaharlar” konsepsiyasi keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuv shaharlarning tabiiy ravishda yomg‘ir suvlarini yutish va filtrlash qobiliyatini oshirib, sel xavfini kamaytiradi va suv resurslarini tejaydi.

Kelajak istiqbollariga kelsak, xalqaro suv boshqaruvida bir nechta tendensiyalar kuzatilyapti. Birinchidan, havza boshqaruvi prinsipi global miqyosda kengayib, transchegaraviy akviferlar ham bu tizimga kiritilmoqda. Ikkinchidan, suvga bo‘lgan inson huquqi tushunchasi rivojlanib, davlatlarning o‘z fuqarolarini toza suv bilan ta’minlash majburiyatini kuchaytirmoqda.

Uchinchidan, iqlim o‘zgarishi va suv xavfsizligi o‘rtasidagi bog‘liqlik kuchayib, adaptiv boshqaruv strategiyalari ishlab chiqilmoqda. To‘rtinchidan, jamoatchilik ishtiroki va gender tengligi prinsiplari suv boshqaruvining ajralmas qismiga aylanyapti.

Xulosa qilib aytganda, suv resurslarini xalqaro boshqarish – insoniyatning eng muhim vazifalaridan biri. Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatdiki, suv tanqisligi muammosini faqat hamkorlik va hamjihatlik orqali hal qilish mumkin.

Zamonaviy texnologiyalar, innovatsion moliyaviy mexanizmlar va mustahkam xalqaro huquqiy baza – barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish imkonini beradi. Kelajak avlodlar uchun toza va xavfsiz suvga erishishni ta’minlash bugungi avlodning eng muhim majburiyati hisoblanadi.

Muhammad Abdurayimov,
TDYuU Konstitutsiyaviy huquq kafedrasi o‘qituvchisi