Qo‘rboshilarni qiynagan sovetlarning ikki quroli: Turkistonda ozodlik harakatlari qanday kechdi?

XX asr boshlarida Turkiston chor Rossiyasi va keyinchalik Sovet hukmronligi ostida misli ko‘rilmagan repressiyalarga uchradi. Birinchi jahon urushi mintaqada siyosiy beqarorlikni kuchaytirib, milliy ozodlik harakatlarining uyg‘onishiga sabab bo‘ldi. Natijada qo‘rboshilar siyosiy sahnaga chiqib, qurolli qarshilikning ramziga aylandi. Kun.uz mavzu muhokamasi uchun qo‘rboshilarning kurashi, tashkiliy tuzilmalari, ichki nizolari va xalqaro aloqalari mavzusini muhokama qilish uchun tarixchi olim Feruz Boboyevni suhbatga taklif etdi.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Birinchi jahon urushi dunyo siyosiy hayotiga, jumladan Turkistonga qanday ta’sir qildi?

Feruz Boboyev: Haqiqatan ham, Birinchi jahon urushi jahon siyosiy hayotida katta o‘zgarish va tub burilish bosqichi sifatida qaraladi. Urush natijasida yirik imperiyalar xususan, Avstriya-Vengriya, Rossiya imperiyasi va boshqa mustamlakachi davlatlarda hokimiyat qulashiga olib keldi. Bu jarayon esa ularning tarkibidagi xalqlarda milliy ozodlik harakatlarining kuchayishiga turtki bo‘ldi. Xuddi shunday holat Turkiston o‘lkasiga ham taalluqlidir. Ma’lumki, Turkiston hududi 1865 yildan boshlab Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingan bo‘lsa-da, aslida bu jarayon 1847 yildan boshlangan desak, to‘g‘riroq bo‘ladi. Bosqinlar natijasida Turkiston xalqlari Rossiya imperiyasining mustamlakasi ostida ijtimoiy-iqtisodiy hayotni davom ettirishga majbur bo‘ldilar.

Shu bois, Rossiya imperiyasining Birinchi jahon urushidan keyin parchalanishi Turkiston xalqlari uchun ham o‘z haq-huquqlari, erkinlik va mustaqillik yo‘lida kurashish g‘oyalarining yanada kuchayishiga sabab bo‘ldi. Albatta, bu g‘oyalar urushdan keyin paydo bo‘lmagan, ular ilgari ham mavjud edi. Biroq imperiyaning zaiflashuvi milliy ozodlik harakatining kuchayishiga muhim turtki bo‘ldi. Bu holat nafaqat Turkistonda, balki Rossiya imperiyasining boshqa hududlarida ham kuzatildi. XX asrning 1920 yillariga kelib, ushbu milliy-ozodlik harakatlari tobora kuchaydi va ko‘plab hududlarda faol shaklda namoyon bo‘ldi. Xulosa qilib aytganda, Birinchi jahon urushi natijasida imperiyalarning parchalanishi mustamlaka xalqlari, jumladan, Turkiston xalqlari orasida milliy uyg‘onish va ozodlik g‘oyalarining kuchayishiga zamin yaratdi.

Qo‘rboshilar harakati qaysi hududlarda boshlandi va bunga arman dashnoqlarining bog‘liqligi nimada?

Feruz Boboyev: Qo‘rboshilar harakati O‘zbekiston tarixida muhim o‘rin egallaydi. U milliy-ozodlik kurashining ajralmas bir bo‘g‘ini bo‘lib, Turkiston muxtoriyatining 1918 yilda qonga botirilganidan keyin yuzaga keldi. Ammo tarixiy sharoitdan qat’i nazar, Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosatiga qarshi kurash Turkiston xalqlari tomonidan baribir boshlanardi. Turkiston muxtoriyatining qulatilishi bu harakatni tezlashtirdi va ayniqsa Farg‘ona vodiysini qarshilik markaziga aylantirdi. Turkiston muxtoriyatiga qarshi harbiy harakatlar Rossiya ichkarisida oq gvardiyachilarga qarshi kurash ketayotgan murakkab bir davrda boshlandi. Sovet hukumati ichki muammolardan aziyat chekayotganiga qaramay, Turkistonda milliy harakatlarni bostirish uchun katta kuch ajratdi. Orenburg temiryo‘lining tiklanishi natijasida Rossiyadan harbiy kuchlarni olib kelish imkoni paydo bo‘ldi. General Perfilev boshchiligida 11 ta eshelon harbiylar Turkistonga yuborildi. Bu qo‘shinlar muxtoriyatni tugatishda asosiy rol o‘ynadi. Turkiston muxtoriyatining so‘nggi kunlarida mudofaa mas’uliyati Kichik Ergash zimmasiga yuklatildi. U muxtoriyat tugatilgach, qurolli kurashga boshchilik qildi. Afsuski, sovet propagandasi tomonidan u va boshqa yetakchilar «bosmachi» sifatida ko‘rsatildi. Bu fikr hanuzgacha ayrimlar tomonidan takrorlanmoqda. Vaholanki, ularning harakati tarixiy adolat, milliy erkinlik va din, e’tiqodni himoya qilishga qaratilgan edi.

Arman millatchi guruhlari “Dashnaksutyun partiyasi” vakillari “Qizil Gvardiya” safida faol ishtirok etdi. Ularning ishtirokida Farg‘ona vodiysida ayanchli qirg‘inlar amalga oshirildi. Eng katta fojialar Andijon, Marg‘ilon, Namangan va Qo‘qon oralig‘ida yuz berdi. (Sovetlar Turkistonda o‘z hokimiyatini o‘rnatish uchun tashqi yordamga muhtoj bo‘lgan. Shu sababli ular arman, rus, yahudiy va boshqa millatlardan iborat ishonchli harbiy kuchlarga tayanishgan). Dashnoqlar Turkiston xalqiga qarshi shafqatsiz jinoiy harakatlar sodir etgan. Qo‘rboshilar bu vahshiyliklarga qarshi 170 nafar dashnoqni yo‘q qilgan, buning natijasida yana 250 kishilik yangi otryad yuborilib, qasos harakatlari boshlangan. Bunday qasos qirg‘inlari musulmonlar yashaydigan qishloqlargina emas, balki ruslar yashaydigan Nikolskoye kabi joylarda ham sodir bo‘lgan. Hatto 23 kun davomida tinimsiz «tozalash» ishlari olib borilgan.

Qishloqlarda aholi otib tashlangan, o‘liklar oylar davomida ko‘chalarda qolgan. Bolalar, ayollar, yoshi kattalar barchasi nishonga olingan. Aholi yashash joylaridan ko‘chirilgan, yerto‘lalarda yashirinib yashagan. Hattoki dafn marosimlarida ham odamlar shafqatsizlarcha o‘qqa tutilgan. Safronov ismli vakil Farg‘onaga yuborilganda, bu fojialarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va hayratda qolgan.

Armiyani to‘ldirish uchun sovetlar “ixtiyoriy va majburiy” chaqiruv siyosatini yuritgan. Bu esa ishsiz, jinoyatga moyil, talonchilikka intilgan shaxslarning armiyaga kirishiga olib kelgan. Ular faqat harbiy emas, balki talonchilik va qirg‘in qilish vositasiga aylangan. 1925 yilda hatto armiyaning holati shunchalik og‘ir ediki, ba’zi askarlar oyoq kiyimsiz yurishgan. Bu esa intizom va nazoratning pastligidan darak beradi.

1918–1919 yillarda: Marg‘ilon: 7000 kishi, Andijon: 6000 kishi, Namanganda: 2000 kishi, Bozorqo‘rg‘on–Qo‘qon oralig‘ida esa 4500 kishi vahshiylarcha o‘ldirilgan. Bular faqat otib o‘ldirilgan fuqarolar soni, ocharchilik natijasida vafot etganlar hisobga olinmagan holdagi ko‘rsatkichlar.

Aybni butun arman xalqiga yuklash noto‘g‘ri. Qirg‘inlar uchun mas’uliyat Dashnaksutyun partiyasining ayrim vakillariga, lekin undan ham muhimrog‘i, ularni tarkibida saqlagan va harakatlariga ruxsat bergan sovet hukumatiga yuklanadi.

Natijada 1918 yilda Farg‘onada boshlangan qo‘zg‘olonlar keyinchalik Buxoro va Xiva hududlariga ham tarqaldi. 1920 yil fevralda Xiva, sentabrda esa Buxoro bosib olindi. Bu davrda sovetlarga qarshi milliy ozodlik kurashlari butun Turkiston bo‘ylab avj oldi va 1936 yilgacha qurolli harakat shaklida davom etdi. Ammo mafkuraviy kurash 1991 yilgacha, ya’ni mustaqillik e’lon qilinguncha davom etgan.

Sovetlar tomonidan «bosmachi» deb atalgan milliy qahramonlar aslida xalqning erkinligi, sha’ni, dini, vatanini himoya qilgan mard insonlar edi. Farg‘onada sodir bo‘lgan qirg‘inlar ulkan fojia bo‘lib, bu voqealar o‘z navbatida xalqni kurashga undadi. Har qanday inson bunday sharoitda o‘z yurtini himoya qilishga majbur bo‘ladi. Aynan shu kontekstda qo‘rboshilar harakati tarixiy asosga ega va milliy ongning ifodasi sifatida qadrlanishi lozim.

Sovetlar bilan qo‘rboshilarning harbiy aslahalari o‘rtasidagi farq qanday edi?

Feruz Boboyev: Milliy-ozodlik harakati davomida eng og‘riqli masalalardan biri bu qurol-yarog‘ masalasida qarama-qarshi tomonlar o‘rtasidagi kuchlar teng emasligi bo‘ldi. Aynan shu jihat bizning eng nozik nuqtamiz va ko‘plab mag‘lubiyatlarimizning asosiy sababi sifatida baholanishi mumkin. Agar milliy qo‘shinlarda ham sovet armiyasidagidek zamonaviy harbiy texnika bo‘lganida, janglar taqdiri boshqacha kechgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas edi. O‘rganishlar natijasida aniqlanishicha, sovet armiyasining biz qarshilik ko‘rsata olmagan ikki asosiy harbiy texnikasi mavjud bo‘lgan. Bu samolyot va tanketkadir.

Milliy qo‘rboshilar qo‘shinida umuman samolyot mavjud emas edi. Tanketka esa tankning kichikroq varianti bo‘lib, ikki kishi tomonidan boshqariladi: biri harakatni, ikkinchisi esa o‘qqa tutish jarayonini boshqaradi. Aynan shu ikki qurol harbiy to‘qnashuvlarda qo‘rboshilar kuchlariga katta talafotlar yetkazgan.

Bundan tashqari, sovet armiyasi samolyotlardan nafaqat hujum, balki razvedka maqsadlarida ham keng foydalangan. Cho‘l hududlarda qaysi joyda qo‘rboshilar harakat qilayotganini aniqlashda samolyotlar muhim rol o‘ynagan. Hujum harakatlaridan avval razvedkadan olingan ma’lumotlar samolyotlar orqali tasdiqlanmaguncha, u yerga harbiy harakatlar boshlanmagan. Bu yondashuv ularga strategik ustunlik bergan.

Milliy qo‘shinlar sovet texnikasiga qarshi harbiy jihatdan teng tura olmagan bo‘lsalar-da, imkon doirasida qarshilik ko‘rsatishga harakat qilishgan. Qo‘rboshilar qo‘shinida asosiy qurollar sifatida zambarak, pulemyot, vintovkalar qo‘llangan. Jumladan, Madaminbek boshchiligida Farg‘ona vodiysidagi Garbuva, Qo‘qon va boshqa hududlarda qurol-yarog‘ ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan, ammo bu tashabbuslar oxirigacha muvaffaqiyatli yakunlanmagan. Eng keng tarqalgan qurollar “Maksimka” rusumli pulemyotlar bo‘lib, ular eng samarali va kuchli qurollardan biri hisoblangan. Shuningdek, qo‘rboshilar tomonidan ishlatilgan vintovkalar soni ham ko‘p bo‘lgan to‘qqiz xil markadagi vintovkalar mavjud bo‘lgan. Bu qurollarning aksariyati chetdan, ayniqsa Afg‘oniston bozoridan sotib olingan. Ayrimlar bu qurollarning kelib chiqishini xorijiy davlatlar bilan bog‘lashga urinadi, masalan “fransuz yoki inglizlar qo‘llab-quvvatlagan” degan taxminlar mavjud. Biroq mavjud hujjatlar va tarixiy manbalarga ko‘ra, bu qurollar asosan Afg‘oniston orqali keltirilgan, ayrimlari esa Qizil armiya askarlaridan yoki sovet garnizonlaridan sotib olingan. Masalan, Samarqand, Buxoro va G‘uzorda joylashgan harbiy garnizonlar orqali qurol sotilgan holatlar qayd etilgan.

Bu yerda yana bir muhim jihat shuki, bu xarajatlar xalq tomonidan to‘langan soliqlar hisobidan amalga oshirilgan. Qurol-yarog‘, oziq-ovqat va otlar ta’minoti xalq zimmasiga tushgan bo‘lsa-da, ular milliy harakatni qo‘llab-quvvatlashda o‘z imkoniyatlarini ayamaganlar. Milliy harakat aslida xalq harakati bo‘lganligi, xalqning bu yo‘ldagi fidokorona xizmatini alohida ta’kidlash zarur.

Qo‘rboshilar dastlab samolyotlar jang maydonida paydo bo‘lishi natijasida sarosimaga tushgan bo‘lsa-da, keyinchalik ular ularga qarshi kurash usullarini ishlab chiqqan. Ayniqsa, tog‘li hududlarda joylashish, tepadan turib nishonga olish kabi taktika samolyotlarga qarshi kurashda qo‘llangan. Ma’lumotlarga ko‘ra, Ibrohimbek qo‘shinlari tomonidan bitta jangda to‘rtta samolyot urib tushirilgan.

Shuningdek, og‘zaki tarixiy manbalarda samolyotlarga qarshi maxsus merganlar tayyorlangani haqida ham fikrlar mavjud. Garchi bu fikrlar yozma hujjatlarda tasdiqlanmagan bo‘lsa-da, samolyotlarni ishdan chiqarish holatlari qayd etilgan. Xuddi shunday holatlar Xorazm vohasida Junaydxon askarlarida ham uchragan. Dastlabki sarosimaga qaramay, keyinchalik bu texnikalarga qarshi harbiy rejalashtirish va taktik qarorlar ishlab chiqilgan. Milliy ozodlik harakati davomida Sovet armiyasi bilan harbiy kuchlar teng emas edi. Aynan harbiy texnikadagi farq ko‘plab talafotlar va mag‘lubiyatlarga olib kelgan. Biroq bu sharoitda ham milliy qo‘rboshilar o‘z imkoniyatlari doirasida qarshilik ko‘rsatgan, qurollanish, joylashish, kurash taktikasi borasida moslashuvchanlikni namoyish etgan.

Sovet hokimiyati milliy-ozodlik harakatlarini bostirishda bir necha harbiy va maxfiy usullardan foydalangan. Ulardan biri mahalliy aholi vakillaridan ikki turdagi otryad tashkil qilish edi: Ko‘ngillilar otryadi ayrim hollarda ixtiyoriy, ayrim hollarda majburiy ravishda tuzilgan.

Maxsus kuzatuvchi shaxslar bu guruh razvedka maqsadida joylardagi ma’lumotlarni to‘plagan.

Masalan, Ibrohimbekni ushlashda ishtirok etgan Muqim Sultonov ham shunday otryadlardan birida bo‘lgan. Bu otryad a’zolari ko‘pincha milliy kiyimda bo‘lishgan, ularni oddiy fuqarolardan yoki qo‘rboshi tarafdorlaridan ajratish qiyin bo‘lgan. Shu sababli sovet samolyotlari uchun “T” harfi shaklida yog‘ochdan tayyorlangan maxsus belgi ishlab chiqilgan bo‘lib, agar bu belgi ko‘tarilsa, samolyotlar hujum qilmagan. Bu belgining mavjudligi o‘sha askarlarning sovet tomoni yoki ularning ko‘ngilli otryadiga mansubligini bildirgan.

Ibrohimbek razvedka tizimidagi bu nozik jihatni kuzatgan va undan mohirlik bilan foydalangan. U ham o‘z askarlariga “T” belgisi yasab, samolyotlardan himoyalanish maqsadida undan foydalanishni buyurgan. Ko‘p hollarda bu taktika ish bergan va samolyotlar ularning ustidan hujum qilmasdan o‘tgan. Askarlar ketma-ket safda (bir qatorda) harakatlangan. Yoki changalzorlarga, daraxtzor yoki saksovulzor hududlarga yashiringan. Bu ham samolyotlar tomonidan nishonga olinmaslik uchun qo‘llangan strategiyalardan bo‘lgan. Bu taktikalar nafaqat Ibrohimbek tomonidan, balki Xorazm vohasida harakat qilgan Junaydxon va uning sardorlari tomonidan ham keng qo‘llangan.

Sovet armiyasining yana bir texnik ustunligi bu tanketkalar edi. Bu kichik tanklar ikki kishi tomonidan boshqarilgan va birinchi marta Xorazm vohasida qo‘llangan. Rus harbiylari Melkumov va Budyonniy o‘z xotiralarida ushbu harbiy harakatlar haqida batafsil yozib qoldirgan. Jumladan, shunday deydi: “Sovet armiyasi tarixida birinchi bor havodan va yerdan bir vaqtning o‘zida hujum qilish taktikasi Junaydxonga qarshi qo‘llandi. Shunga qaramay, uni qo‘lga kiritish imkonsiz bo‘ldi”.

Budyonniy Junaydxon va uning sardorlarini tog‘ va cho‘l sharoitida harakatlana olishdagi mohirligi bilan alohida ta’kidlaydi. Shuningdek, ularning radioaloqa tizimi, koordinatsiya va jangovar harakatlardagi uyg‘unligini yuqori baholagan.

Qo‘rboshilar, ayniqsa Xorazm va Turkmaniston hududlaridagi sardorlar, tanketkalarga qarshi samarali kurash taktikasini ishlab chiqqanlar. Bu usul quyidagilardan iborat edi: O‘ralar qazish tanketka o‘tib ketadigan yo‘llarda maxsus chuqurlar qazilgan.

Chuqurlarni yashirish uchun ustiga shox-shabba va tuproq tashlab, yashirin holatga keltirilgan. Tanketka chuqurga tushgach, neftga botirilgan matolar yordamida yoqib yuborilgan. Bu usul nafaqat samarali bo‘lgan, balki o‘ta og‘ir texnik ustunlikka qarshi qo‘rboshilarning moslashuvchan harbiy taktikasi sifatida baholangan. Hattoki, 1931 yildagi Qoraqum operatsiyasining ikkinchi bosqichi haqida yozilgan sovet harbiy hisobotlarida shunday e’tirof bor: “Qo‘rboshilar tanketkani nafaqat tuzoqqa tushirib, yo‘q qildi, balki undan foydalanishni ham o‘rgandi”.

Bu fikr Turkiston-O‘rta Osiyo harbiy okrugi qo‘mondonligining hisobotlarida keltirilgan bo‘lib, u qo‘rboshilarning tanketkalarni o‘lja sifatida qo‘lga kiritib, undan foydalanishga uringanini e’tirof etadi. Sovet hokimiyati harbiy ustunligini nafaqat texnik jihatdan, balki razvedka va axborot yig‘ish tizimlarida ham namoyon etgan. Biroq Ibrohimbek, Junaydxon va boshqa qo‘rboshilar bu ustunliklarga qarshi kuzatuv, tajriba va mahalliy sharoitdan ustalik bilan foydalanish orqali samarali qarshilik ko‘rsatishga muvaffaq bo‘lganlar.

Suhbatni to‘liq shaklda YouTube platformasida tomosha qilishingiz mumkin.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.