Oltin narxining o‘sishi Kremlga urushni moliyalashtirishda yordam beryaptimi?

Rossiyaning oltin zaxirasi qiymati ikki yilda ikki baravarga oshdi — 142 mlrd dollarga, deb xabar bermoqda Rossiya OAV RF Markaziy bankiga tayanib. Qimmatlashayotgan oltinga e’tibor kuchayishi bejiz emas: oltinning ulushi oltin-valuta zaxirasi tarkibida rekord daraja — 39,6 foizga yetdi. Moskva 2014 yildan faol ravishda oltin to‘plashni boshlagan. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha u AQSh, Germaniya, Italiya va Fransiyadan keyin jahon reytingida beshinchi o‘rinda.

Shu bilan birga, rasmiy statistikaga ko‘ra, Rossiya oltin zaxirasining jismoniy hajmi deyarli o‘zgarmagan — hatto yil davomida taxminan 6,2 tonnaga qisqargan. Shu holatda ham Rossiya iqtisodiyoti jahonda oltin narxining o‘sishidan foyda ko‘rmoqda. 15 oktyabr kuni Comex birjasida dekabr fyucherslari narxi troya unsiyasi uchun 4200 dollardan oshdi. Biroq 21 oktyabrga kelib narx 6 foizga pasayib, 4100 dollarga tushdi. Oltin Rossiya iqtisodiyotida qanday rol o‘ynaydi va uning qimmatlashi Moskvaga harbiy budjetni saqlab qolishga qay darajada yordam beradi — DW tahlil qildi.

Rossiya 2008 yilgi inqirozdan beri oltin sotib olib kelgan, ayniqsa 2014 yildan faollashgan. O‘shandan beri yillik o‘sish taxminan 20 foiz atrofida — yiliga 200 tonnaga yaqin. Agar 2014 yil oxirida Markaziy bank omborlarida 1209 tonna oltin bo‘lgan bo‘lsa, 2022 yilga kelib Rossiya bankining oltin zaxirasi izchil to‘plash natijasida 2300 tonnadan oshib ketdi.

DW avval yozganidek, Kreml shu tariqa AQSh dollariga bog‘liqlikni kamaytirishni ko‘zlagan — umuman olganda bu strategiya to‘g‘ri bo‘lib chiqdi. 2007 yilda oltin narxi taxminan 700 dollar atrofida bo‘lgan, 2011 yilda 1900 dollargacha sakragan, hozir esa 4200 dollar belgisini ham ortda qoldirdi. 2015 yilda konservativ nemis nashri Die Welt «Putin Rossiyani oltin zaxirasi tuzog‘iga tushirdi» deya ta’kidlagan, chunki o‘shanda oltin 1000 dollargacha tushgan edi. Keyinchalik «Vladimir Putinning oltinga bo‘lgan fatal chanqog‘i» maqolasi mualliflaridan biri Putin oqilona va muvaffaqiyatli yo‘l tutganini tan oldi. Amaliyot ko‘rsatishicha, 2020 yilda 1470 dollargacha pasayishdan so‘ng ham narxlar o‘sishni davom ettirdi. Moliya mutaxassisi Yan Melkumovning fikricha, narx «unsiyasi uchun 4,5–5 ming dollargacha yetishi» mumkin. Unga ko‘ra, bu trend Rossiyaga oltinni avvalgidek hajmlarda sotib olmasdan, jahon narxining o‘sishidan yutuq ko‘rishga imkon beradi.

Harvard universitetining Devis markazi tadqiqotchisi Andrey Yakovlev ta’kidlashicha, Markaziy bank ixtiyoridagi rezervlar rasman pul-kredit siyosati maqsadlariga — valuta kursini qo‘llab-quvvatlash va inflatsiyaga qarshi kurashga xizmat qiladi. «Gipotetik jihatdan Rossiya banki oltindan moliya bozorlarida operatsiyalar uchun foydalanishi mumkin, ammo hozir bunga ehtiyoj yo‘q: rubl kursi yetarlicha barqaror, inflatsiyani tiyish uchun rezervlarni sarflash kerak emas, boshqa muammolar esa Markaziy bankda emas, Moliya vazirligida», — deydi ekspert. U Duma qabul qilishi kerak bo‘lgan yaqin uch yil uchun Moliya vazirligi tayyorlagan budjet loyihasi «real emas»ligiga ham e’tibor qaratadi.

Hozirgi vaziyat shundan iboratki, budjet gaz va neft sotishdan tushumlarni kamroq olmoqda, Moliya vazirligi esa defitsitni qoplash manbalarini izlashi kerak. Hozircha vazirlik Milliy farovonlik fondidan (unda boshqa aktivlar qatori oltin ham bor) 2026 yilda umuman sarflanmasligini, defitsit esa ichki bozorda qarz olish hisobiga to‘liq qoplanishini nazarda tutmoqda. «Ammo hukumatga yaqin mutaxassislar ham bu raqamlar yozga borib qayta ko‘rib chiqilishini tan olmoqda. Agar budjet daromadlari tusha boshlasa, xarajatlar — ayniqsa harbiy — hozirgi darajada qolsa, hokimiyat qo‘shimcha manbalarni qidirishga majbur bo‘ladi», — deydi Yakovlev.

Bunday holatda, iqtisodchi fikricha, Moskva oltin zaxirasining bir qismini sotishga qaror qilishi ehtimoldan xoli emas. «Agar budjet daromadlari bilan vaziyat yomonlashsa, hokimiyat Milliy farovonlik fondi mablag‘larini ishlata boshlashi va, ehtimol, oltin sotishi mumkin — ko‘proq tashqi bozorlarda», — deydi u.

Iqtisodchi Igor Lipsits DW bilan suhbatda ta’kidlashicha, rasmiy jihatdan oltin zaxiralarining qimmatlashishi davlatni boyroq qiladi. Ammo u qayd etishicha, bu oltinni tashqi bozorda sotish sanksiyalar tufayli qiyindir. Agar Rossiyaga pul kerak bo‘lsa, xaridor kim bo‘ladi — asosiy savol shu. Chunki uni chuqur tozalash bilan shug‘ullanuvchi korxonalarning ko‘pchiligi rus oltinin qabul qilmaydi, AQSh va Yevropa esa 2022 yildayoq rus oltinini sotib olmaslikka kelishib olgan. Ehtimol, xaridorlar Yaqin Sharq va Osiyo bozorlari bo‘ladi. «Veles Kapital» investitsiya kompaniyasi baholashicha, o‘tgan yili oltin, jumladan, Armaniston, Hongkong va BAAga eksport qilingan.

«Demak, katta diskontlar talab qilinadi, bu kamida oltin narxi o‘sishining bir qismini «yoqib yuboradi», — deydi Lipsits. U Kreml bunday ssenariyga tayyor, nazariy jihatdan bu harbiy budjetni qo‘llab-quvvatlash uchun yetarli bo‘lishi mumkin deb hisoblaydi. Biroq Yan Melkumov fikricha, Ukrainadagi urushni moliyalashtirishning asosiy manbai hanuz tashqi bozorda uglevodorod sotishdan tushumlar bo‘lib qolmoqda. «Rossiyaning harbiy mashinasi oltin hisobidan emas, neft-gaz eksportidan tushayotgan joriy daromadlar hisobidan ishlayapti. Shu oqimlar bor ekan, oltinga tegishmaydi. Hozircha u — «qora kun» uchun xavfsizlik yostiqchasi», — deydi u.

So‘nggi to‘rt yilda, rasmiy MB ma’lumotlariga ishonilsa, Rossiya oltin sotib olishni to‘xtatgan. Oxirgi shunday tanaffus 2020 yilda — pandemiya cheklovlari sabab kuzatilgan. 2022 yilda xalqaro sanksiyalar joriy etilgani va aktivlarning bir qismi YeIda muzlatilganidan so‘ng Markaziy bank mamlakat ichida oltin xarid qilish haqida e’lon qilgan. Melkumov qayd etishicha, mamlakat zaxirani to‘ldirish imkoniga ega, chunki Rossiya jahondagi eng yirik uchta oltin qazib oluvchi qatorida (Xitoy va Avstraliyadan keyin) — yiliga taxminan 330 tonna: «Shuning uchun unga xarid uchun jahon bozoriga chiqish shart emas: zarurat tug‘ilsa, Markaziy bank metallni mahalliy qazib oluvchilardan sotib oladi». Oltin, asosan, mamlakat ichida saqlanadi va shoshilinch zarurat tug‘ilganda sotilishi mumkin. Biroq ekspert urg‘ulashicha, «oltin — eng oxirgi darajadagi rezerv, unga faqat boshqa to‘lash manbalari qolmaganda qo‘l uriladi».

Shu bilan birga, mutaxassislar qayd etishicha, rus oltininng katta qismi hamon eksportga ketmoqda, qolgani — ichki bozorda sotilmoqda. Bloomberg ma’lumotiga ko‘ra, 2024 yilda rossiyaliklar rekord 75,6 tonna oltin sotib oldi, shu kunlarda esa Sankt-Peterburg birjasi oltin sotishni boshladi: 1 kilogramm 11 mln rublga sotildi. Hozir qancha oltin eksport qilinayotganini aytish qiyin — chunki Federal bojxona xizmati statistikasi yopiq. Biroq ekspertlar qazib olish hajmlari ichki ehtiyojdan ancha oshishini ham ta’kidlayapti.

Iqtisodchilarga ko‘ra, oltinga sarmoya kiritgan investorlar kamida ikki omildan «minnatdor» bo‘lishi mumkin. Birinchisi — Yevropada Rossiyaning davom etayotgan harbiy eskalatsiyasi. Andrey Yakovlev ta’kidlaganidek, u asosiy beqarorlashtiruvchi omillardan biri bo‘lib qolmoqda. «Oltinning qimmatlashuvi — bu global bozorlardagi hozirgi taranglikning aksidir, investorlar ishonchliroq aktivlarni izlayapti», — deya tushuntirdi u.

Ikkinchi muhum omil — Donald Tramp ma’muriyatining oldindan taxmin qilib bo‘lmaydigan siyosati, deya hisoblaydi moliyaviy tahlilchi Yan Melkumov. «AQSh prezidentining nomunosib xatti-harakatlari FRS mustaqilligini savol ostiga qo‘yadi, dollarg‘a ishonchni izdan chiqaradi. Bu faqat «yakkalanib qolgan rejimlar»da emas, balki mutlaqo oddiy davlatlarda — Yevropa mamlakatlarida ham kuzatilayapti», — deydi u.

Ekspert so‘zlariga ko‘ra, oltin yana «himoyaviy aktiv» sifatida qabul qilinmoqda — uni faqat investorlar emas, balki butun boshli davlatlar ham o‘z rezervlarini valuta tebranishlaridan asrash uchun faol xarid qilmoqda. Biroq bu har doim ham xavfsizlikni anglatmaydi. Masalan, Birinchi jahon urushi boshida Rossiya imperiyasi dunyoda eng yirik oltin zaxirasi — taxminan 1400 tonnaga ega edi. Keyinchalik uning salmoqli qismi yo‘qoldi: bir qismi harbiy xarajatlar va Germaniyaga reparatsiyalarni to‘lash uchun chetga olib chiqildi, yana bir qismi Fuqarolik urushi davrida yo‘q bo‘ldi.