“Suv tanqisligi – Eron uchun tashqi kuchlardan ham kattaroq tahdid” - siyosatshunos

Eron tashqi tahdidlardan himoyalanish uchun yadro quroli yoki raketalar yaratishga katta e’tibor qaratayotgan bo‘lsa-da, mamlakatni ichidan yemirayotgan asosiy tahdid bu – suv inqirozi. Bu masala hal qilinmas ekan, har qanday harbiy dastur ichki barqarorlikni ta’minlashga qodir bo‘lmaydi, deydi Azizbek Fayzullayev.

{Yii::t(}

O'tkazib yuborish 6s

O'tkazib yuborish

Odatda Eronning yadro dasturi, harbiy salohiyati va ba’zan iqtisodiyoti muhokamalar markazida bo‘ladi, lekin so‘nggi yillarda rasmiy Tehron uchun eng chuqur ichki muammo – suv tanqisligi kun tartibiga chiqdi. Tahlillarga ko‘ra, Eron yerosti suv zaxiralarining 70 foizini allaqachon ishlatib bo‘lgan. Bu haqda Kun.uz'ning “Geosiyosat” dasturida siyosatshunos Azizbek Fayzullayev so‘z yuritdi.

— Yadro dasturi va murakkab raketa qurollari ustida ishlayotgan Eron hokimiyati suv bilan bog‘liq masalani e’tibordan qochirganmi?

— Eronning harbiy qudrati, yadro dasturlari va so‘nggi avlod raketalarini ishlab chiqayotgani – davlatning o‘z xavfsizligini ta’minlash yo‘lidagi muhim qadamdek ko‘rinishi mumkin. Biroq bu jarayon ortida Eron duch kelayotgan murakkab va chuqur ichki muammolar, ayniqsa suv inqiroziga yetarlicha e’tibor berilmayapti.

Eronning sobiq prezidenti Hoshimiy Rafsanjoniy hukumatida, 1988–2001 yillar davomida qishloq xo‘jaligi vaziri bo‘lib ishlagan Iso Kalantoriy o‘z intevryularida shunday degan edi: “Eron uchun asosiy tahdid – Isroil yoki boshqa tashqi raqib emas, balki suv tanqisligi”.

Bu fikr o‘sha vaqtda ham signal bo‘lishi kerak edi, ammo suv masalasiga yetarli e’tibor qaratilmadi. Bugun bu holat yanada chuqurlashdi. G‘arb matbuoti ham bu muammoni muntazam yoritib kelmoqda. Eron ichida o‘tkazilayotgan norozilik namoyishlarida ham xalqning talablaridan biri – “Bizga raketa emas, suv kerak”, degan shior bo‘lib qolgan. Chunki suv – birlamchi ehtiyoj.

Eron xalqaro sanksiyalar fonida oziq-ovqat mahsulotlarining 85 foizini ichki ishlab chiqarish orqali qoplashga majbur. Natijada qishloq xo‘jaligiga ulkan miqdorda suv ajratiladi. Bugun mamlakatdagi mavjud suv zaxiralarining 90 foizidan ortig‘i qishloq xo‘jaligiga sarflanib, shundan atigi 35 foizi ekinlarga yetadi, qolgan qismi eskirgan infratuzilma va yo‘qotishlar tufayli isrof bo‘ladi.

Transchegaraviy daryolar masalasi va qo‘shnilar bilan ayrim kelishmovchiliklar mavjud bo‘lsa-da, bu joriy inqiroz uchun hukumatni yetarlicha oqlay olmaydi. 2023 yil sentabr oyida aholi orasida o‘tkazilgan so‘rovnomaga ko‘ra, suv tanqisligining 80 foizi hukumatning noto‘g‘ri boshqaruvi va suv taqsimotidagi bilimsizlik bilan bog‘liq deb topilgan. Faqat 4 foiz aholi bu muammoni sanksiyalar bilan bog‘laydi. Eron hukumati esa ko‘pincha suv tanqisligini tashqi omillarga – G‘arb yoki Isroilga yuklab keladi. Ayrim rasmiylar hatto Isroil bilan 12 kunlik urush natijasida “biz suv zaxiralarimizdan ayrildik” degan bayonotlar ham bergan. Biroq tarixiy ma’lumotlar suv inqirozi uzoq yillardan beri davom etayotganini ko‘rsatadi.

2012 yilda Eronda 300 ta suv to‘g‘oni mavjud bo‘lgan bo‘lsa, 2018 yilda ularning soni 600 taga, bugun esa 800 dan oshgan. Ammo to‘g‘on qurish bilangina muammoni hal qilib bo‘lmaydi. Asosiy muammolar – sug‘orish tizimlarining samarasizligi va yerosti suvlarining haddan tashqari faol so‘rib olinishi. Eronda 660 mingta rasmiy, 360 mingta noqonuniy quduqlar mavjud. Natijada Eron yerosti suvining 70 foizini allaqachon ishlatib bo‘lgan. Bu jarayon tuproqning cho‘kishi va yerlarning barqarorlikni yo‘qotishiga sabab bo‘lmoqda. Tehronning o‘zi yiliga 25–30 santimetrga cho‘kib borayotgani aniqlangan. Imom Humayniy nomidagi Tehron xalqaro aeroporti har yili 5 santimetrga cho‘kmoqda. 14 ta metro bekati doimiy nazorat talab qiladi. Isfahon, Sheroz, Mashhad kabi yirik shaharlarda ham cho‘kish kuzatilmoqda.

Hatto yog‘ingarchilik ko‘paygan taqdirda ham cho‘kkan yerlarni qayta tiklashning imkoni yo‘q, bu esa barqaror suv ta’minotini tiklashni qiyinlashtiradi.

Suv bilan bog‘liq yirik loyihalar atrofida korrupsiyaga botgan davlat kompaniyalari faoliyati ham tanqid qilinadi. Eronda “Suv mafiyasi” atamasi bejiz paydo bo‘lmagan. Gidrotexnik inshootlar loyihalarini amalga oshiruvchi yirik tuzilmalar siyosiy elita bilan manfaatdosh bo‘lib qolgan (Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusi suv taqsimoti va to‘g‘onlar uchun ma’sul).

Suv tanqisligi ichki barqarorlikka, etnik ozchiliklar yashaydigan hududlardagi keskinlikning kuchayishiga ham olib kelmoqda. Ayniqsa kurdlar, arablar, turkmanlar va gilaklar yashaydigan hududlarda suv muammolari yanada og‘ir. 2021 yilda Xuzistonda suv tanqisligi sabab katta noroziliklar kuzatilgan.

Xulosa qilib aytganda, Eron tashqi tahdidlardan himoyalanish uchun yadro quroli yoki raketalar yaratishga katta e’tibor qaratayotgan bo‘lsa-da, mamlakatni ichidan yemirayotgan asosiy tahdid bu – suv inqirozi. Bu masala hal qilinmas ekan, har qanday harbiy dastur ichki barqarorlikni ta’minlashga qodir bo‘lmaydi.

Suhbatni batafsil YouTube platformasida tomosha qilishingiz mumkin.

NormuhammadAli Abdurahmonov suhbatlashdi.