Har yili, ayniqsa yangi yil bayrami kunlarida bu komediya telekanallarda qayta-qayta namoyish etiladi va takror-takror ko‘rilaveradi. Undagi har bir so‘z, har bir harakat allaqachon yod bo‘lib ketgani ham bizni televizor qarshisiga muhrlayveradi. Yana bir muhim jihat – “Ivan Vasilevich kasbini o‘zgartiradi” filmining o‘zbekchasi ruschasidan ham yaxshiroq chiqqan. Bu shunchaki gap emas, har ikki tilni mukammal biladigan insonlar e’tirofi.
Gaydayda tug‘ilgan g‘oya va suratga olish maydonlari
Ko‘pchilik bilmas, lekin bu fantastik asar “Ityurak”, “Usta va Margarita” kabi bessellerlar muallifi Mixail Bulgakov qalamiga mansub. Asar bilan tanishgan rejisser Leonid Gayday uni yanada zamonaviylashtiradi va o‘zining asosiy yo‘nalishi – komediya janrida suratga oladi.
Film bo‘yicha ishlar 1972 yilning mayida boshlangan. Ayrim sahnalar Yaltada olinadi, ular Shurikning xotini Zinaning dengiz bo‘yida qo‘shiq aytishi va rejisser Karp Savelichning hassa o‘ynatib o‘tirishi edi.
Keyinchalik tasvirga olish ishlari juda ko‘p joylarda davom etadi. Eng muhimlari, Shurikning uyi, zina maydonchalari, lift kabi ko‘p foydalanilgan manzaralar “Mosfilm”dagi dekoratsiyalar edi. Eng murakkab bo‘lgan tarixiy sahnalar esa Rostov kremlida suratga olinadi.
Aktyorlar
Bu filmda sovet kinosanoatining haqiqiy ustalari suratga tushishgan, yoki “Ivan Vasilevich...” bu aktyorlarni yangi darajaga olib chiqqan edi.
- Yuriy Yakovlev – Ivan Vasilevich Bunsha/shoh Ivan Vasilevich Groznyy;
- Leonid Kuravlyov –Jorj Miloslavskiy, o‘g‘ri;
- Aleksandr Demyanenko – ixtirochi-muhandis Shurik (Aleksandr Sergeyevich Timofeyev);
- Saveliy Kramarov – Feofan, shoh xizmatchisi;
- Natalya Seleznyova – kinoaktrisa Zinaida Mixaylovna Timofeyeva, Shurikning xotini;
- Natalya Belogorseva-Krachkovskaya – Ulyana Andreyevna, Bunshaning xotini;
- Natalya Kustinskaya – Yakinning yana bir jazmani;
- Vladimir Etush – stomatolog Anton Semyonovich Shpak;
- Mixail Pugovkin – kinorejissyor Karp Savelevich Yakin;
- Sergey Filippov – shved elchisi.
Ammo bu aktyorlar tanlab olinguncha juda ko‘pchilik boshqalari sinovdan o‘tishgan edi. Gaydayning o‘zi shoh obraziga Yuriy Nikulinni mo‘ljallagandi. Ammo Nikulin Bulgakov asari asosidagi bu filmning ekranga chiqishiga ishonmagani uchunmi, sirkdagi ishidan ruxsat bermaganlari tufaylimi, rad javobini beradi.
Bundan tashqari ham shoh obraziga yana 8 kishi sinovdan o‘tkaziladi. Ular orasida juda mashhur aktyorlar ham bor edi:
Yevgeniy Yevstigneyev, Georgiy Vitsin, Yevgeniy Lebedev, Vladimir Etush, Georgiy Burkov, Georgiy Yumatov, Sergey Nikonenko, Anatoliy Kuznetsov.
Miloslavskiy rolini esa reja bo‘yicha Andrey Mironov o‘ynashi kerak edi. Ammo aktyor Yuriy Yakovlev bilan ikkisining dueti ko‘ngildagidek chiqmagani uchun Gayday Leonid Kuravlyovda to‘xtaladi va adashmaydi.
Vaqt mashinasi
Filmdagi vaqt mashinasini karikaturachi rassom Vyacheslav Pochechuyev yasagan. Ungacha alohida byuroda yasalgan “Vaqt mashinasi” elektron hisoblash mashinasini eslatgani uchun ishonchsiz ko‘rinadi va undan voz kechiladi. Pochechuyev konstruktor, slesar va shishasoz do‘stlari bilan bir necha kun ichida filmdagi qurilmani yasab beradi.
Qizig‘i, Vyacheslav Pochechuyev bu ixtirosi uchun 40 so‘m mukofot olgan va vedomostda “Vaqt mashinasi ixtiro qilgani uchun” deb yozilgan.
Ayovsiz senzura
Biz miriqib kuladigan komediyaning juda qiziqarli lahzalari kesib tashlangan yoki ssenariyda o‘zgartirilgan. Misol uchun:
- “Shoh” Grozniy o‘g‘ri Miloslavskiydan so‘raydi: “Shoshma, bu ziyofatning pulini kim to‘laydi?”. Miloslavskiy javob beradi “Harqalay biz emas”. Aslida asarga ko‘ra shunday javob berilishi kerak edi: “Xalq shohim, xalq!”
- Miloslavskiy shved elchisiga sovg‘a qilgan ruchkada kiyimsiz ayolning surati bo‘lgan, ammo bu ekranlarga chiqmagan;
- Shoh elchiga “Gitler kaput” deyish o‘rniga ssenariy bo‘yicha “Mir, drujba” deyishi kerak bo‘lgan. Ammo ayyor Gayday bu sahnani amallab o‘tkazgan. Bulgakov asari bo‘yicha esa bu joyda “Men chet tilida faqat revolyutsion so‘zlarni bilaman” deyishi, Miloslavsiy esa bunga javoban esa “Hech bo‘lmasa revolyutsiyaga oid bir narsa de!” deganda shoh g‘udranib qo‘yishi kerak bo‘lgan;
- San’atkorlardan norozi bo‘lgan shoh “Ertagayoq barcha ijodkorlarni to‘planglar, ular bilan o‘zim shug‘ullanaman!” deya qichqirishi kerak bo‘lgan. Ammo senzura ta’sirida u so‘zlar ham yumshatiladi;
- Militsiya xodimlari shohdan qayerda yashashini so‘rashganida u “Koshona” deb javob beradi. Asarga ko‘ra u “Moskva, Kreml” deyishi kerak bo‘lgan.
“Axir odamga o‘xshab so‘zlasang tushunaman-da” – film o‘zbek tilida
“Ivan Vasilevich kasbini o‘zgartiradi” ittifoq respublikalarining barcha tillari va qator xorijiy davlatlar tilida dublyaj qilingan. Inglizcha variantda bu film “Ivan Vasilevich: kelajakka qaytib” nomida amerikalik tomoshabinlarga taqdim etilgan.
Ammo yuqorida ta’kidlanganidek, birortasi o‘zbek tilidagisiga yeta olmaydi. O‘zbek tiliga Mirziyod Mirzoidov tomonidan tarjima qilingan kinoasar haqida yozuvchi va tarjimon Jaloliddin Safoyev shunday yozadi:
“Badiiy film voqealarida o‘tmish va zamon qahramonlar hayotida uyg‘unlashgan. Tarjimon o‘zbek tilining o‘ziga xos jozibasini butun bo‘yi-basti bilan ko‘rsatishni uddalagan.
Ba’zi bir misollarga murojaat qilsak:
- Shoh Ivan Vasilevich rejissyor Yakin bilan muloqotda shunday deydi: “Kak jye tebya ponyat, kol ty nichego ne govorish?”. Bir qarashda “Seni qanday tushunsa bo‘ladi, axir hech narsa demayapsan-ku”, degandek gap bu. Ammo tarjimasini qarang: “Axir odamga o‘xshab so‘zlasang tushunaman-da”. Naqadar o‘zbekona va o‘sha vaziyatga uzukka ko‘z qo‘ygandek tushgan ibora;
- Balkonda eri Bunshani (aslida shoh Ivan Vasilevichni) ko‘rib qolgan qo‘shni xotin gapini “Zdraste, pojaluysta”, deb boshlaydi. Endi bu gapning tarjimasini eshiting: “Voy nusxangdan ogur-ey”;
- Shurikning tannoz aktyor xotini podshoga: “Vy ochen temperamentnyy” deb erkalanadi. Tarjimasi esa qahramon xarakteri va hayot tarziga mos holda: “Siz anchayin sho‘x odamga o‘xshaysiz” deb o‘girilgan;
- Endi har kim o‘z tilida va jamiyatda tutgan maqomiga mos tarzda gapirishi lozim degan talabga ham bir misol ko‘rsak. Qo‘shni xotin shoh Ivan Vasilevichni eri Bunsha deb o‘ylab zug‘um qilib turgan joyida podsho: “Ostav menya starushka ya v pechali” deydi. O‘zbekchasi: “Meni o‘z holimga qo‘y kampir, hozir o‘zimning dilim siyoh” sifatida o‘girilgan. “Pechal”, “Pechalno” so‘zlarining lug‘atlardagi birinchi ma’nolari sifatida qayg‘u, hasrat, g‘am-g‘ussa, anduh, ma’yus, xafa so‘zlari berilgan. Xo‘sh, tarjimon nega “dilim siyoh” so‘zini tanlagan? Ehtimol tarjimon eng avvalo, xo‘sh, bu gapni kim aytmoqda, degan savolni o‘z-o‘ziga bergan bo‘lishi mumkin. Chunki, barchaga hukmi o‘tadigan hukmdor qayg‘uga botib, hasrat chekib o‘tirmaydi-da. Uning faqat dili siyoh bo‘lishi mumkin;
- Tish doktori Shpakning mol-dunyoga boy xonadoniga kirgan o‘g‘ri Miloslavskiy: “Eto ya udachno zashel”, deydi. Xo‘sh ayni holatda o‘g‘ri o‘zbek bo‘lganda nima derdi? Va film tarjimoni: “Juda joyiga tushibman-u a?!”, degan xalqona gapimiz bilan o‘g‘rini “o‘zbek”ka aylantiradi;
- Liftda “zindonband” etilgan shoh najot izlab cho‘qinadi va shu payt lift eshiklari ochiladi: “Vot chto krest jivotvoryashchiy delayet!”. Keling, endi ushbu matnni so‘zma-so‘z tarjima qilaylik: “Mana tiriltiruvchi xoch nimalar qilmaydi!”. Endi tarjimonning mahoratiga diqqat qiling: “Iymon ishonchning xosiyati shu erur!”.
Erishilgan natijalar
Film bir yil ichida suratga olinadi va 1973 yildan ekranlarga chiqariladi. Shundan beri biror yil yo‘qki, u takror-takror namoyish etilmagan bo‘lsa;
1973 yilning o‘zidayoq “Ivan Vasilevich kasbini o‘zgartiradi” filmini 60 milliondan ortiq tomoshabin ko‘rgan va kinoprokat yetakchisi bo‘lgan;
Ittifoqning ilk reklamasi ham aynan shu filmdan joy olgan. O‘g‘ri Miloslavskiy pullarni ushlab “Sberbank”ni reklama qilgan;
Bu kinoasar haqida 8 ta hujjatli film ishlangan.
Abror Zohidov
