Energetika sohasi bo‘yicha ekspert Ravshan Xo‘janov Kun.uzʼga taqdim etgan maqolasida O‘zbekistonda energiya bozorini liberallashtirish, sohaga xususiy investorlarni jalb qilish va tarif siyosati bo‘yicha o‘z fikr-mulohazalari bilan o‘rtoqlashdi.
Ishonchli va arzon energiyadan foydalanish aholining iqtisodiy va ijtimoiy farovonligi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgani sababli Toshkent shahridagi energetika inqirozi tashvish uyg‘otadi. Gaz bosimi o‘zgarishi va yoqilg‘i quyish shoxobchalaridagi turnaqator navbatlar kundalik hayotga sezilarli salbiy ta’sir ko‘rsatishi va isitish hamda transport kabi muhim xizmatlarda uzilishlarga olib keladi.
Poytaxtdagi energetika inqirozining asl sabablarini sinchiklab o‘rganib chiqish, vaziyatni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish va energetika tarmog‘i shaharning o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qondirish imkoniyatiga ega bo‘lishini ta’minlash zarur. Bu yangi infratuzilmaga sarmoya kiritish, energiya samaradorligini oshirish, energiya balansini diversifikatsiya qilish va barqaror energiya rivojlanishiga yordam beruvchi siyosat va qoidalarni amalga oshirishni o‘z ichiga oladi.
Shuningdek, aholini energetika sohasi holati va inqirozdan chiqish bo‘yicha ko‘rilayotgan chora-tadbirlar to‘g‘risida xabardor qilish muhim ahamiyatga ega. Aniq va shaffof muloqot xalqning ishonchi va tushunishini mustahkamlashga yordam beradi va inqirozning aholiga salbiy ta’sirini minimallashtiradi.
Xususiy sektorni jalb qilish va energetika sohasiga xususiy investitsiyalarni rag‘batlantirish energiya inqirozini bartaraf etish va kelajakda barqaror va ishonchli energiya ta’minotini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bu xususiy kompaniyalarni shamol va quyosh kabi qayta tiklanadigan energiya manbalariga sarmoya kiritish, shuningdek energiya samaradorligini oshiradigan va chiqindilarni kamaytiradigan innovatsion yechimlarni joriy etishni rag‘batlantirishni o‘z ichiga oladi.
Bundan tashqari, davlat manfaatlarini hisobga olgan holda energetika sohasini mas’uliyatli va shaffof boshqarish va tartibga solishni ta’minlash muhimdir. Bu energiya ishlab chiqarish va taqsimlash bo‘yicha aniq standart va qoidalarni belgilashni, shuningdek, sektor hisobdorligini va aholi ehtiyojlari va tashvishlariga javob berishini ta’minlaydi.
Toshkent shahridagi energetika inqirozini hal etish iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik omillarni hisobga olgan holda ko‘p qirrali yondashuvni talab qiladi. Birgalikda ishlash va energetikani boshqarishda kompleks va barqaror yondashuvni qo‘llash orqali shahar va uning aholisi uchun ishonchli va arzon energiya ta’minotini ta’minlash, shuningdek, uning uzluksiz rivojlanishi va o‘sishini qo‘llab-quvvatlash lozim.
Energetika sohasida davlat monopoliyasi raqobat, samaradorlik va innovatsiyalar nuqtai nazaridan muammolarni keltirib chiqaradi. Monopoliya sharoitida raqobat ko‘pincha cheklangan bo‘lib, bu narxlar oshishiga, xizmat ko‘rsatish sifati pasayishiga va iste’molchilarning cheklangan tanloviga olib keladi. Bundan tashqari, davlat monopoliyasida samaradorlikni oshirish va xarajatlarni kamaytirish uchun xususiy kompaniya kabi rag‘batlar bo‘lmasligi mumkin, bu ham xizmatlar narxi va sifatiga ta’sir qiladi.
Shu bilan birga, davlat monopoliyasining istiqbolli afzalliklari ham bor. Masalan, energetika sektori ustidan ko‘proq nazorat va barcha fuqarolarning energiyadan foydalanishini ta’minlashga e’tibor beriladi. Bu, shuningdek, hukumatga energetika sohasini yaxshiroq tartibga solish va milliy ustuvorliklarga mos keladigan ayrim energiya siyosati va tashabbuslarini ilgari surish imkonini berishi ham mumkin.
Davlat monopoliyasini saqlab qolish yoki energetika sektorini xususiy sarmoya va boshqaruvga ochish to‘g‘risidagi qaror murakkab va siyosiy ahamiyatga ega bo‘lgan masala bo‘lib, uni mamlakatning o‘ziga xos sharoitlari va maqsadlaridan kelib chiqqan holda sinchkovlik bilan tahlil qilish zarur. Energetika sohasidagi har qanday o‘zgarishlar barcha manfaatdor tomonlar manfaatlari va tashvishlarini inobatga olgan holda shaffof va maslahat asosida amalga oshirilishi kerak.
Bunda boshqa davlatlarning energetika sohasini isloh qilish va xususiylashtirish borasidagi tajribasi va saboqlarini ham hisobga olish lozim. Ba’zi mamlakatlarda energetika sohasini xususiylashtirish bo‘yicha ijobiy natijalar mavjud, bu esa raqobat kuchayishiga, narxlar pasayishiga va xizmat ko‘rsatish sifati yaxshilanishiga olib keldi. Boshqa tomondan, ba’zi mamlakatlarda energetika sohasiga investitsiyalar qisqarishi va aholining ayrim qatlamlari uchun energiyadan foydalanish qisqarishi kabi salbiy tajribalar mavjud.
Energetika sektori har qanday mamlakat iqtisodiyoti va farovonligining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uni boshqarish va tartibga solish bilan bog‘liq qarorlarga ehtiyotkorlik bilan yondashish muhimdir.
Masalan, “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyati viloyatlardagi “Hududiy elektr tarmoqlari korxonalari” aksiyadorlik jamiyatlarini xususiy sektorga sotish yoki korporativ boshqaruvga berishi lozim. Xususiy sektorlar uchun faqat HETKdan energiyani sotib olib iste’molchilarga sotish (riteyl) imkoniyati taklif qilinmoqda. Agar riteyllarda elektr energiyani faqat “Hududiy elektr tarmoqlari” aksiyadorlik jamiyatidan sotib olishdan boshqa chora qolmasa, ular uchun bu bozor qiziq emas. Bunday tuzilma energetika sohasidagi raqobatni cheklashi va iste’molchilar uchun narxlar oshishiga olib kelishi mumkin. Raqobatbardoshroq va samarali energiya bozorini rivojlantirishga ko‘maklashish uchun mavjud me’yoriy-huquqiy bazani qayta ko‘rib chiqish va xususiy sektorning kengroq ishtiroki va raqobatini rag‘batlantiradigan islohotlarni jadallashtirish zarur bo‘ladi. Bu energetika sohasida innovatsiyalar va investitsiyalarni rag‘batlantirishga yordam beradi va iste’molchilar uchun yaxshi xizmatlar va narxlarni pasaytirishga olib keladi.
Normativ-huquqiy bazaga kiritilgan har qanday o‘zgartirishlar shaffof va adolatli bo‘lishini hamda barcha manfaatdor tomonlar, jumladan, iste’molchilar, energetika kompaniyalari va hukumat manfaatlarini hisobga olishi ham muhim. Yaxshi ishlab chiqilgan me’yoriy-huquqiy baza energetika sektorining jamoat manfaatini ta’minlovchi va iste’molchilar huquqlarini himoya qiladigan tarzda ishlashiga yordam beradi.
Toshkentdagi energetika inqirozini hal etish ko‘p tomonlama yondashuvni talab qiladi. Hukumat muammoni tan olishi va uni elektr energiyasi narxlarini me’yorlashtirish, energetika sohasini monopoliyadan chiqarish va yangi texnologiyalarni joriy etish orqali hal qilishi kerak. Ishonchli va uzluksiz energiya ta’minoti uchun adolatli narx to‘lashga tayyor bo‘lishida aholining ham o‘rni bor. Energetika sohasini rivojlantirish va modernizatsiya qilish uchun u foydali bo‘lishi kerak. Aholiga ta’sirini yumshatish uchun tabaqalashtirilgan tariflar va boshqa choralar joriy etilishi mumkin. Biroq, oxir-oqibat, aholi arzon, ammo ishonchsiz elektr energiyasini tanlashi yoki ishonchli ta’minot uchun biroz ko‘proq pul to‘lashi kerak bo‘ladi.
Joriy yilning 16 yanvarida Prezident energiya resurslari ta’minoti yuzasidan yig‘ilish o‘tkazib, ikki oy muddatda xorijdan malakali mutaxassislarni olib kelib, boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini raqamlashtirish bo‘yicha amaliy ishlarni boshlash vazifasini qo‘ygandi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xorijda istiqomat qilayotgan vatandoshlar bilan hamkorlik sohasida O‘zbekiston Respublikasi davlat siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori asosida xorijiy kompaniyalarda ishlayotgan vatandoshlarni ma’lum muddatga shartnoma asosida kompaniyasi yoki o‘zini jalb qilib, davlat korxonalari jozibadorligini oshirish va korporativ boshqaruv yo‘lga qo‘yilishi maqsadga muvofiqdir. Eng asosiysi jamoa vakillari bittalab emas, birdaniga almashtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Germaniyada elektr energiya tovar hisoblanadi. Aksariyat provayderlar bir xil xizmatlarni taqdim etadilar, lekin ularning narxlari farq qilishi mumkin. Germaniyada har bir uy xo‘jaliklari 100 ga yaqin elektr ta’minotchilaridan birini tanlashi mumkin. Bundan tashqari, butun mamlakat bo‘ylab ularning soni 1000 dan ortiq. Shuning uchun, kvartirangiz yoki uyingiz uchun yangi energiya kompaniyasini tanlashda, chalkashib ketish mumkin.
To‘rtta asosiy elektr energiya provayderlari mavjud: E.ON, RWE, EnBW va Vattenfall. Bularga qo‘shimcha ravishda Lichtblick, Polarstern, Ostrom, Grünwelt va Greenpeace Energy kabi bir nechta “yashil” yetkazib beruvchilar mavjud. Bundan tashqari, siz past, o‘rta va qimmat narxlardagi turli kompaniyalardan birini tanlashingiz mumkin.
To‘g‘ri, ko‘plab mamlakatlarda, jumladan, O‘zbekistonda ham elektr energiyasi narxi jahon o‘rtacha darajasidan past, bu esa energetika sohasini modernizatsiya qilish va kengaytirish imkoniyatlarini cheklaydi. Elektr ta’minotining ahvolini yaxshilash tariflarni ko‘tarish va monopoliyani yo‘qotishni talab qiladi. Ammo bu shaffof, adolatli va aholi uchun juda og‘ir bo‘lmagan tarzda amalga oshirilishi kerak. Differensiallashtirilgan tariflar va boshqa chora-tadbirlar, masalan, kam ta’minlangan uy xo‘jaliklari uchun subsidiyalar bu jarayonni boshqarishga yordam beradi.
Elektr narxini oshirish muammoning yagona yechimi emasligini ham tan olish kerak. Hukumat va energetika kompaniyalari energiya samaradorligini oshirish, qayta tiklanadigan energiyaga sarmoya kiritish va tarmoq infratuzilmasini yaxshilash kabi boshqa yo‘llarini ham ko‘rib chiqishi kerak.
Iqtisodiy va jamoatchilik fikri omillaridan tashqari, energetika sohasini yaxshilashda atrof-muhit va texnologik jihatlar ham hisobga olinishi kerak. Quyosh, shamol va gidroenergetika kabi qayta tiklanadigan energiya manbalariga sarmoya kiritish issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishga, qazib olinadigan yoqilg‘iga qaramlikni pasaytirishga va energiya xavfsizligini oshirishga yordam beradi.
Shuningdek, energiyani saqlash, tarmoqni boshqarishning ilg‘or usullari kabi energiya texnologiyalari rivojlanishini kuzatish muhimdir. Ushbu texnologiyalar energiya tizimi samaradorligi va ishonchliligini oshirish, energiya yo‘qotishlarini kamaytirish va qayta tiklanadigan energiya manbalari tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlashga xizmat qiladi.
Energetika sohasini takomillashtirishning yana bir muhim jihati aholining energetik ta’lim va xabardorlik darajasini oshirishdan iborat. Bu odamlarga energiya tejash, qayta tiklanadigan energiya manbalari va ularning energiya iste’molining atrof-muhitga ta’siri muhimligini tushunishga yordam beradi.
Ushbu qadamlardan tashqari, energetika sektorini takomillashtirishni qo‘llab-quvvatlash uchun amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan siyosat va tartibga solish choralari ham mavjud. Misol uchun, hukumat qayta tiklanadigan energiyaga sarmoya kiritgan kompaniyalar uchun soliq imtiyozlari berishi, binolar va jihozlar uchun energiya samaradorligi standartlarini belgilashi mumkin. Hukumat, shuningdek, kam ta’minlangan uy xo‘jaliklariga energiya xizmatlaridan foydalanishda yordam berish uchun moliyaviy yordam ko‘rsata oladi.
Energetika sohasini yaxshilashda xalqaro hamkorlik ham muhim rol o‘ynashi mumkin. Bilimlar, texnologiya va ilg‘or tajribalarni almashish orqali davlatlar energiyadan foydalanish imkoniyatini oshirish va energiya samaradorligi va ishonchliligini yaxshilash uchun birgalikda ishlaydi.
Vaqt o‘tishi bilan energetika sohasidagi taraqqiyotni kuzatish va baholash muhimdir. Bu takomillashtirish sohalarini aniqlashga, siyosiy choralari ta’sirini kuzatishga va energiya ta’limi dasturlari samaradorligini baholashga yordam beradi.
Energetika infratuzilmasiga investitsiyalar energetika sohasini takomillashtirishning yana bir muhim jihati hisoblanadi. Bunga mavjud energetika tizimlarini modernizatsiya qilish, qishloq joylarda elektr energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, energiyaga bo‘lgan talabni qondirish uchun yangi energetika infratuzilmasini barpo etish kiradi. Energetika infratuzilmasi loyihalari ish o‘rinlarini yaratadi, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi va energiya xavfsizligini yaxshilaydi.
Bundan tashqari, energiyadan foydalanish va sotib olish imkoniyati, ayniqsa zaif va marginal jamoalar uchun hal qilinishi kerak. Energiyadan foydalanish insonning asosiy huquqi va iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning asosiy omilidir. Hukumat va tashkilotlar energiya xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini oshirish uchun birgalikda harakat qilishlari kerak, ayniqsa hozirda energiyadan mahrum bo‘lgan yoki cheklanganlar uchun.
Va nihoyat, shaffoflik va hisobdorlik muvaffaqiyatli energetika sektorining muhim tarkibiy qismidir. Hukumat va tashkilotlar energetika siyosati, amaliyoti va investitsiyalari borasida shaffof bo‘lishi hamda o‘z harakatlari va qarorlari uchun javobgar bo‘lishi kerak. Bu aholining energetika sohasiga ishonchini oshirish va energiya yechimlarini qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirishga yordam beradi.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash kerakki, energetika sohasini takomillashtirish murakkab va mashaqqatli vazifa bo‘lsa-da, barqaror rivojlanish va iqtisodiy o‘sish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega. Yaxlit yondashuvni qo‘llash, jamoalar bilan hamkorlik qilish, infratuzilmaga sarmoya kiritish hamda shaffoflik va javobgarlikni rag‘batlantirish orqali barcha uchun yorqin energiya kelajagi qurishga erishiladi.
Ravshan Xo‘janov, xalqaro energetik-ekspert,
Germaniya quyosh energiyasi assotsiatsiyasi va xalqaro atrof-muhit muhofazasi bo‘yicha
Aleksandr Gumboldt jamg‘armasi a’zosi
