Samarqandda bir necha kundan buyon viloyatda ro‘yxatda o‘tgan avtomashinalar uchun chiroyli avtoraqamlar savdoga chiqarilmayapti. O‘rganishlarimiz bu onlayn ishlaydigan tizim takomillashtirishga muhtoj ekanini ko‘rsatdi.
Avvalroq Samarqandda avtomashinalarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish guvohnomasi berish borasida muammolar yuzaga kelgan edi. Endi esa avtomobil sohiblariga chiroyliroq raqam yo‘q.
Poytaxtda mo‘l-ko‘lchilik, hududlarda-chi?
Avtoraqam.uzex.uz onlayn savdo maydonchasida respublikaning qolgan barcha 13 ta hududiga tegishli avtoraqamlar savdoga chiqarilgan. Ayniqsa, Toshkent shahriga tegishli bo‘lgan va savdoga chiqarilgan avtoraqamlar soni 21 mingdan ortadi.
Savdoga chiqarilgan avtoraqamlar qolgan hududlar bo‘yicha:
- Toshkent viloyati: 4396
- Sirdaryo viloyati: 710
- Jizzax viloyati: 521
- Farg‘ona viloyati: 547
- Namangan viloyati: 178
- Andijon viloyati: 1232
- Qashqadaryo viloyati: 403
- Surxondaryo viloyati: 1781
- Buxoro viloyati: 288
- Navoiy viloyati: 148
- Xorazm viloyati: 172
- Qoraqalpog‘iston Respublikasi: 64
- Samarqand viloyati: 0
Ayrim hududlarga tegishli minglab raqamlar bo‘lsa, Namangan, Buxoro, Navoiy, Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston Respublikasida ham tanlov uchun ko‘proq raqam chiqarilmagan va sun’iy taqchillik yaratilgan.
3 iyun kuni Samarqand viloyat IIBda tashkillashtirilgan matbuot anjumanida ham auksiondagi avtoraqamlar masalasi to‘g‘risida O‘zA muxbiri tomonidan savol berildi. Samarqand viloyat IIB boshlig‘i, polkovnik Rahmat Mamatov viloyat IIB YXHB boshlig‘i, polkovnik Shavkat Boyxo‘rozovga bu borada chiqish qilib, holat yuzasidan ommaga tushuntirib berish vazifasini topshirgan edi. Oradan shuncha kun o‘tsa hamki, bu borada tayinli tushuntirish berilmadi.
Viloyat IIB YHXB axborot xizmatining Kun.uz’ga ma’lum qilishicha, hududiy YHXB birjaga avtoraqamlarni chiqarish bilan shug‘ullanmaydi. Respublika tovar-xomashyo birjasi IIV DYHXX dan ro‘yxatni olib, onlayn savdo maydonchasiga joylashtiradi. Hududiy YHXB faqat g‘olib bo‘lgan xaridorlarga avtoraqamlarni rasmiylashtirib berish bilan shug‘ullanadi.
Ma’lum qilinishicha, Samarqand viloyatida avtoraqamlar bo‘yicha so‘nggi kunlarda uzilishlar ro‘y bergan. Bu uzilish birjaga joylashtiriladigan avtoraqamlarda ham o‘z aksini topgan. Hozir avtoraqamlar yetkazilishi boshlangan, hademay, 1-2 kunda birjada ham savdolar boshlanishi mumkin.
Avtoraqamlar qayerda ko‘proq sotilmoqda?
2021 yilda O‘zbekiston bo‘yicha birja orqali 139,4 mingdan ziyod avtoraqam 298,8 mlrd so‘mga sotilgan. Avtoraqamlar avtoraqam.uzex.uz veb-saytida shaffof onlayn-auksionlar orqali sotilgan bo‘lib, chiroyli avtoraqamlarning sotuvi 2020 yilga nisbatan son jihatdan 40 foizga, hajmi bo‘yicha 21 foizga o‘sgan.
Hududlar kesimida sotilgan eng ko‘p «chiroyli» avtoraqamlar Toshkent shahri viloyati hissasiga to‘g‘ri kelmoqda. Ushbu hududlarda sotilgan avtoraqamlardan 142 mlrd so‘mdan ziyod pul tushgan. Keyingi o‘rinda Samarqand viloyati.
2021 yilda sotilgan avtoraqamlarning eng past bahosi – 450,5 ming so‘mni, eng qimmat avtoraqamning qiymati esa 441,5 mln so‘mni tashkil qilgan.
Avtoraqamlarning onlayn-auksionlarda sotilishidan kelib tushgan mablag‘larning 80 foizi — davlat budjetiga, 20 foizi — IIVning moddiy-texnik bazasini rivojlantirish, xodimlarni moddiy rag‘batlantirish va boshqa xarajatlar maxsus jamg‘armasiga yo‘naltiriladi.
Ya’ni avtoraqamlar qanchalik ko‘p sotilishi, xaridorlarga kengroq imkoniyat taqdim etilishidan IIV xodimlarining o‘zlari ham manfaatdor.
Lekin bu borada tushunarsiz uzilishlar, xaridorlarga to‘sqinliklar yaratilmoqda. Buning oqibatida eng avvalo davlat budjeti zarar ko‘rmoqda.
Agar avtoraqamlarning birjadagi boshlang‘ich narxi bazaviy hisoblash miqdoriga bog‘langanligi va 1 iyundan BHM 300 ming so‘m deb belgilangani e’tiboridan uni qimmatroqqa pullash uchun atay to‘xtatilgan, degan gumonga borgan taqdirimizda ham, oshirilgan BHM sharoitida bir hafta yashab qo‘ydik.
Chiroyli avtoraqamlar nega auksionda sotiladi?
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 11 sentabrdagi «Avtomototransport vositalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va ularga ro‘yxatdan o‘tkazish davlat raqami belgilarini berish tartibini takomillashtirish to‘g‘risida»gi 681-sonli qarorining ikkinchi ilovasida Jismoniy va yuridik shaxslarga avtotransport vositalari uchun ro‘yxatdan o‘tkazish davlat raqami belgilarini oshirilgan to‘lov stavkalari bo‘yicha berishda «O‘zbekiston respublika tovar-xomashyo birjasi» AJ axborot tizimida auksion o‘tkazish tartibi to‘g‘risida nizom tasdiqlangan.
O‘sha nizomda chiroyli avtoraqamlar toifalarga bo‘linib, boshlang‘ich narxlar ko‘rsatilgan. Narxlar Toshkent shahri uchun qimmatroq, qolgan barcha hududlar uchun poytaxtdagidan arzonroq etib belgilangan.
100, 200 kabi yaxlit son ko‘rinishidagi yoki 555, 777 kabi uchta bir xil raqamdan iborat chiroyli avtoraqamlardan tashqari, boshida yoki oxirida ikkita bir xil raqam bo‘lgan — 445 yoki 455 ko‘rinishidagi, shuningdek, boshi va oxiridagi raqamlar bir xil bo‘lgan «ko‘zguli» raqamlar — 757, 121 kabilarning barchasi auksionga chiqariladi.
Bu qoidalarga bo‘ysunmaydigan, biroq nimagadir odamlar o‘rtasida xaridorgir bo‘lgan 012, 017, 071, 107, 123, 170, 201, 207, 210, 234, 301, 307, 345, 401, 407, 456, 501, 507, 510, 567, 570, 571, 601, 607, 678, 701, 702, 703, 704, 705, 706, 708, 709, 710, 712, 720, 721, 730, 740, 750, 760, 780, 789, 790, 801, 807, 901, 907 kabi raqamlar ham auksion orqali sotiladi.
Qiziq jihati, payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.)ning milodiy sanada tug‘ilgan yilini bildiruvchi 571 raqami ham birja orqali sotilishi belgilangan. Biroq 787 va 788 avtoraqamlari toifasiga ko‘ra, birja orqali sotilishi belgilangani holda, odamlar o‘rtasida «urf»lik darajasi 571 dan kam bo‘lmagan 786 raqami ro‘yxatga kiritilmagani tushunarsiz.
Birja savdosini ham takomillashtirish lozim
Aslida, auksion savdosining tashkil qilinishiga ham yetarli savollar bor.
Yuqorida tilga olingan nizomga ko‘ra, vakolatli organ tomonidan belgilangan raqobat tartiboti muddatining yakunlanish paytidan boshlab, yangi narx takliflari berilgan taqdirda axborot tizimi tartibotni avtomatik uzaytirish rejimida ishlaydi. Har safar yanada yuqori narx bo‘yicha yangi taklif berilganda, raqobat tartiboti 10 daqiqaga uzaytiriladi.
Agar so‘nggi taklif kiritilgandan so‘ng 10 daqiqa mobaynida talabgorlarning hech biri tomonidan yangi, yanada yuqori narx bo‘yicha taklif kiritilmasa raqobat tartiboti yakunlanganligi e’lon qilinadi. Ya’ni auksion tugaydi va xarid amalga oshadi.
Narxlar birjada avtomatik tarzda ko‘tarilib boradi. Atigi bir foizga.
Aytaylik, 900 ming so‘mlik avtoraqam uchun savdoga kirishish uchun uning keyingi narxi 1 foizga — 9 ming so‘mga oshadi va 909 ming taklif avtomatik yaratiladi.
Kimdir bu narxni bossa, 10 daqiqa ichida keyingi narx 918 ming, 927 ming so‘m, 936 ming so‘m va h.k. tarzda ko‘tarilib boraveradi.
Natijada avtoraqam xarid qilish uchun fuqarolar vaqtlarini yo‘qotishmoqda. Savdo keyingi kunlarga ham ko‘cha boshlaydi.
Buning uchun onlayn auksionda fuqarolarga yuqoriroq narx taklif qilish imkoniyati ham taqdim etilishi kerak. Aytaylik, 900 ming so‘mlik avtoraqam uchun vaqtini qizg‘anib, talashib-tortishib o‘tirmasdan, darhol 5 million so‘m taklif etishga tayyor bo‘lgan odamga ham imkoniyat yaratilsin.
Albatta, bu holatda bir xavf bor: aytaylik, 900 ming so‘mlik avtoraqamga kimdir 909 ming so‘m taklif qilib, birinchi qadamni bosgandan so‘ng, ikkinchi talabgor (deylik, uning oldindan til biriktirgan tanishi) 9 mln so‘mni qo‘ldan kiritib, taklif qilib yuborishi mumkin. Va u to‘lovni rad qilgach (bunda u 90 ming so‘m zakalat puliga kuyadi, xolos), vakolatli organ taklif qilgan narxi birinchi g‘olib taklif qilgan narxdan so‘ng eng yuqori narxni taklif etgan talabgorni (ikkinchi g‘olibni) yutgan deb e’tirof etadi.
Bunday holatlarning oldini olish uchun, auksion summasi qo‘lda oshirib kiritiladigan holatlarda g‘olib xariddan bosh torsa, g‘oliblik ikkinchi katta narx taklif etgan talabgorga berilmasligi kerak va shu avtoraqam bo‘yicha savdo boshqatdan o‘tkazilishi lozim.
Xullas, muammo borligi aniq. U haqda yuqorida fikrlar aytildi, takliflar bildirildi. Endi mutasaddi tashkilotlar ham muammoning kelib chiqish sabablari, bartaraf etish choralari borasida o‘zlarining munosabatlarini bildirib qo‘yishsa, nur ustiga a’lo nur bo‘lardi.
Shuhrat Shokirjonov, jurnalist
